Болалар ва ўсимларнинг мускуллар фаолиятларининг физиологик хусусиятлари

 

---

1.4. Болаларда ҳаракат сифатларининг ривожланиши 
Ҳаракат фаоллиги ортиб, таянч ҳаракат аппаратининг айрим 
ҳалқалари морфологик жиҳатдан етилиб бориши билан бир вақтда 
ҳаракатнинг сифатлари ҳам ривожлапиб боради. 
Ҳаракатлар тезлигининг ривожланиш суръати 7-9 ёшда, яъни кичик 
мактаб ёшида айниқса катта бўладн ва 14-15 ёшга келпб ўзинииг энг 
юқорн даражасига етади. 
Ёш улғайиши билан бир вақтда такрор бажариладиган ҳаракатлар 
частотаси ва хусусан берилган ритмда қилинадиган ҳаракатлар частотаси 
ортиб боради. Масалан, такрор бажариладиган ҳаракатлар суръати 7 ёшдан 
16 ёшгача бўлган болаларда 1,5 баравар ортади. Лекин унинг шу тариқа 
ортиши бир текис бормайди. 7 ёшдан 9 ёшгача бўлган даврда ҳаракатлар 
частотаси ҳаммадан тез ўсиб боради. Шу даврда ҳаракатлар частотасининг 
йил сайин ўсиши ўрта ҳисобда секундига 0,3-0,6 ҳаракатни ташкил этади. 
10-11 ёшда ҳаракатлар частотасининг ўсиши бирмунча камайиб, секундига 
0,1-0,2 ҳаракатга тушиб қоладн ва 12-13 ёшда яна ортади (секундига 0,3-
0,4
 
ҳаракатгача). Вақт бирлиги ичида бажариладиган ҳаракатлар частотаси 
қизларда 14 ёшда юқори даражага етса, ўғил болаларда 15 ёшда бу 
даражага етади. Шундан кейин ўғил болаларда ҳаракатлар частотасииинг 
ўртача йиллик ўсиши секундига 0,1-0,2 ҳарлкатгача камаяди, қиз 
болаларда эса 14-15 ёшдан кейин ҳаракатлар частотаси бутунлай тўхтайди. 
Шуни айтиб ўтиш диққатга сазоворки, қиз болаларда қўл бармоқлари 
ҳаракатларининг частотаси ўғил болалардагига қараганда бирмунча 
каттароқ бўлади. Афтидан, бу – рўзғор ишларини бажаришда қўл 
панжасининг кўпроқ машқ қилишига боғлиқдир. 
Берилган ритмда қилинадигап ҳаракатларнннг максимал частотаси 
ҳам ёш улғайган сайин аста-секин ортиб боради. Ўғил болалар билан қиз 
болаларда 4 ёшдан 17 ёшгача бўлган даврда у тахминан 3,3 баравар 
ортади. 
Ҳаракатларнинг максимал частотаси билан нфодаланадиган тезлик 
сифати нерв процессларининг ҳаракатчанлигига боғлиқ, деган фикр бор. 
Бошқача айтганда, ҳаракатлар частотасининг чегараси биринчи галда 
антагонистик 
мускуллар 
марказларининг 
қўзғалиш 
ҳолатидан 
тормозланиш ҳолатига нечоғли тез ўтишига боғлиқ. 
4-5 ёшдан кейин турли мускул группаларининг кучи орта бошлайди. 
Лекин ҳар қаёси мускул группасининг ривожланишида ўзига хос 
хусусиятлар бор. Масалан, гавда кучи, яъни одам гавдаси мускулларининг 
кучн бирмунча кечки муддатларда ўзининг юқори даражасига етади-ю, 
лекин қўл кучига қараганда секинроқ заифлашади. 
Мактабгача тарбия ёшидаги болаларда мускулларнинг кучи жуда кам 
бўлади. Мактаб ёшидаги катта болаларда 15 ёш билан 18 ёш орасида, яъни 
мускулатура тез ривожланиб борадиган даврда мускулларнинг кучи 

---

айниқса зўр бернб ўснб боради. Бироқ мавжуд маълумотларни анализ 
қилиш мускуллар кучининг ортиб бориши мускулатуранинг ўсиб 
боришига қараганда тахминан бир йил кечикишини кўрсатадн. Бу – 
мускуллар ва умуман бутун организмдаги микроструктуралар ривожланиш 
процессларининг ёшга тааллуқли хусусиятларига боғлиқ, деб ўйлаш керак. 
Шу муносабат билан ўқувчилар учун ҳар қандай жисмоний нагрузкани 
ҳам чеклаш ва ёшига тўғри келадиган қилиб қатъий дозалаб бериш керак. 
Талайгина куч сарф қилиш билан алоқадор бўлган меҳнат ва спорт 
ҳаракатларини 18 ёшдан кейингина бажарса бўлади. 
18 ёшдан бошлаб мускуллар кучининг ўсиб бориши сусайиб қолади 
ва 26 ёшга борганда тўхтайди. 35 ёшдан кейин мускуллар кучи камайиб 
боради. 
15-18 ёшда мускул толалари, мускул ичндаги бириктирувчн тўқима ва 
толали тузилмалар, демак мускулнинг ўзи ҳам кўндалангига ўсишда давом 
этади. 
Мускул, ундаги қон томирлар ва нервларнинг ривожланиши 25-30 
ёшгача давом этади. 
Мускулнинг иннервацион аппаратига келганда, чақалоқ болада анча 
яхши ривожланган ҳолда бўладиган афферент ёки сезувчи иннервация 
бола ҳаётининг дастлабки йилларида зўр бериб ривожланиб боради ва 7-8 
ёшга келиб морфологик тузилиши жиҳатидан катталардаги даражага етиб 
қолади. 
Холбуки, эфферент ёки ҳаракатлантирувчи иннервация фақат 11-13 
ёшга келгандагина ўз тузилиши жиҳатидан катталардагига ўхшаб қола 
бошлайди. Бироқ ҳаракатлантирувчн пилакчанинг кенгайиши, нозик 
структурасининг мураккаблашувн 18-20 ёшгача давом этади. 
Шундай қилиб, мускул сезги орган сифатида 7-8 ёшга борганда 
етилса, ишчи орган сифатида 10 йилдан кейин етилади.