Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
271 
юбормоқда. Бундай вазиятда ёшларни аниқ бир фаолиятга етаклашнинг ўзи катта 
куч талаб этади. Шахс ҳаётида фаолиятлатлар ичида меҳнатнинг алоҳида ўрни 
борлиги хеч биримизга сир эмас. Чунки хозирги замонда ғайриижтимоий 
иллатларнинг аксарияти ёшларнинг бўш қолиши, бекор вақтларини кўплигидан 
келиб чиқмоқда. Шунинг учун бўлса керак, халқимизда “Бекорчидан Худо безор” 
деган нақл бор. 
Меҳнат шахснинг ривожланиш шартидир. Одамнинг психик жараёнлари 
факат фаолият жараёнида вужудга келади. Шунинг учун фаолиятнинг турли 
куринишларини урганиш кенг психологик ахамиятга эгадир. Одамнинг хаёт 
кечириш ва билиш фаолиятининг асосий шарти бўлган одам фаолияти одамнинг 
ўзини пайдо бўлиши ва ривожланиши хамдир. Меҳнат жараёнида одам ўз 
табиатини ўзгартирди. 
Меҳнат фаолияти инсон онгини хар томонлама шакллантиради. Хар 
томонлама ривожланиш шахсни тарбиялашнинг асосий шарти шахснинг онгли 
активлигидир. Психологик тадқиқотларнинг кўрсатишича, одам бирор мақсадни 
кўзлаб меҳнат килса, унинг самарасини олдиндан тасаввур қилса, ўша меҳнат 
унумли бўлади. Меҳнатда ўкувчи шахсининг характери ва иродаси тарбияланади 
кузатувчанлиги, диққати ривожланади, анализ ва синтез қилишга ўрганади, 
умумлаштиради ва таққослайди. Қолаверса, у ўкувчининг ахлоқий ривожланиши 
ва мукаммаллашишида катта ахамиятга эгадир. Болаларни жисмонан 
чиниқтиради, эстетик дидлари, нерв системасини мустахкам бўлишини 
таъминлайди. 
Таълим - тарбия жараёни одамни ижтимоий фойдали меҳнатнинг ҳар хил 
турлари учун зарур бўлган билимлар, малака хамда кўникмалар билан 
қуроллантиради. Меҳнат фаолияти фақат шахсни тарбиялайди деган умумий 
хулоса чиқариб бўлмайди. Тўғри, меҳнат барча шароитларда хамиша шахсни 
таркиб топтиради, аммо бу ерда гап умуман шахсни таркиб топиши тўғрисида 
эмас, балки шахсни муайян ҳислатларига, сифатларига, жамиятга, жамоага, 
дунёкараш ва эътикодларига муносабатларини тўғри йўналтирган мажмуага - 
системага эга бўлган мустакил жамият кишисининг шахсини таркиб топтириш 
хакида боради. 
Инсон шахсини етук, баркамол тарбиялаш воситаси бўлган меҳнатни 
мохияти унинг мактаб ўкувчиси ёки ёшлар хаётида кандай ўрин тутганлиги эмас, 
балки ўкувчининг, ёшларнинг - энг мухим ижтимоий тушунча муносабатини 
кандайлигидан, кандай характерда эканлигидан, ўкувчининг меҳнат жараёнида 
катталар ва ўртоқлари билан қандай муносабатда бўлишларидан иборатдир. 
Меҳнат жараёнида ўкувчилар тўғри ижтимоий хатти-харакатларнинг 
амалий тажрибасини эгаллайдилар. Инсон шахсининг шаклланиши болани 
меҳнатга бўлган ижобий муносабати орқали пайдо бўлади. Ёшлар меҳнат қилиш 
орқали ўз-ўзини англайди, ўз меҳнати самарасини кўриш эса уни фаолиятга 
ижобий муносабатини шакллантиради. 
Таниқли олим К.Д.Ушинский «Меҳнатнинг психологик ва тарбиявий 
ахамияти» маколасида шундай дейди: «Меҳнатнинг моддий самаралари одамзод 
мулкидир: лекин меҳнатнинг кучи, маънавий хаётбахш кучи, одамзод кадри-
кийматини манбаи бўлиб хизмат килади, шу билан бирга одоб-ахлок ва бахт 

---