Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
269 
иффат, ибо, тавозе, мулозамат, назокат, ҳалимлик, ҳушфеъллик, латофат, 
даҳлдорлик, қаноат, диёнат, инсоф, оилапарварлик, қарамлилик кабиларнинг 
ахлоқий кадрият сифатидаги ифодалаш мумкин.
Оиланинг ҳиссий-эмоционал функцияси ҳам айнан шахснинг ижобий 
ҳиссиётлари ва фикрлашига замин яратишга қаратилган бўлиб, бу унинг ўз оила 
аъзолари ўртасида муайян илиқ муносабатларни сақлаш, улар ўртасида меҳр-
оқибат, ўзаро ғамхўрлик, бир-бирини қўллаб-қувватлаш, севиш – севилиш каби 
қобилиятини намоён этишидир. Бу оила учун жуда муҳим бўлиб, инсоннинг 
руҳий саломатлиги айнан шу вазифани қандай бажараётганлигига боғлиқдир. 
Оиланинг маънавий-исихологик муҳити соғлом деганда, аслида ана шу аъзолар 
ўртасидаги илиқлик, жамиятда ўзаро бaғpикенгликнинг мавжудлиги, меҳр-оқибат 
каби инсоний ҳиссиётларнинг ижобийлиги тушунилади. Тарбия ва назорат 
қилиш функциясига кўра – оилада ота-оналар ўз зурриётларини қобил ва ақлли, 
ижобий фикрлаши, имон-эътиқодли, соғ-саломат вояга етишини таъминлашлари 
лозим.
31
В.Каримованинг илмий қарашларига кўра “Бола ўсмирлик даврига қадам 
босганда, у oтa-онасидан мустақилликни, ҳадеб таъқиб қила-вермасликни даъво 
қила бошлайди. Ота-онанинг фарзанд олдидаги обрўси, кераклиги даражаси 
пастлай бошлайди. Бу даврга келиб ота ҳам она ҳам ўзининг фарзандига нисбатан 
муносабатларини ўзгартиришга мажбур бўлади, чунки болада янгича талаб ва 
истаклар, янгича фикрлаш, урф-одатлар, мусиқага ҳавас, турли хил гуруҳлар билан 
мулоқотда бўлишга интилишлар пайдо бўлади. 
32
Ўқувчиларда саноген тафаккур ривожланишига оилада салбий муносабатлар 
ҳам тўсиқ бўлади. Баъзан ота-она меҳрсизлигидан азият чеккан бола курашиб 
чарчайди: "Мени севишмайди, керак эмасман, мени тинч қўйинглар", деган 
маънода бола ўз ночорлигини ифодалай бошлайди. Бундай оиладаги вазият жуда 
оғир бўлиб, бола ўзини ёлғизликка маҳкум этади, ҳаммадан қочади, ўсмирлар 
ўртасида содир бўладиган суицид ҳолатларининг аксарияти ана шу психологик 
вазиятдан келиб чикади
33
[50; 373-б.].
Ёшларнинг микро ва макро муҳитга нисбатан ижтимоий-психологик 
жиҳатдан мослаша олмасликлари уларнинг ёт ғоялар ва гуруҳлар таъсирига 
тушиши эҳтимолини ошириши мумкин.
Профессор В.Каримова ижтимоий муҳитдаги носоғлом муҳит киши онги ва 
хулқида турли оғишишларни келтириб чиқаради. Шахсни манипулятив тарзда 
бошқаришда аввало, онг фаолиятининг ўрнини, механизм ва қонуниятларини 
назарий ва амалий талқин қилиб, сўнг антиманипулятив хулқни шакллантириш, 
ёшларда саноген тафаккурни ривожлантириш ижтимоий зарур вазифа 
ҳисобланади.
34
31
Каримова. В.М. Оилавий ҳаёт психологияси: Ўқув қўлланмаси. - Т.. 2006.- Б.37.
32
Каримова. В.М. Оилавий ҳаёт психологияси: Ўқув қўлланмаси. - Т.. 2006.- Б.77. 
33
Каримова В.М. Ёшларда ўзбек оиласи тўғрисидаги ижтимоий тасаввурлар: Псих. фан. док. .. дис. – Т.: ТошДУ, 
1994.- Б.373. 
34
Каримова. В.М. Оилавий ҳаёт психологияси: Ўқув қўлланмаси. - Т.. 2006.- Б.150. 

---