Bobur n o m id a g ia n d ijo n davlat universiteti ru stam bek shamsutdinov, shodi k a rim o V

ABU  ISO  M UH AM M AD  A T-TER M IZIY  

(824— 894)

Islom  dunyosida nom qozongan  buyuk muhaddis  olimlardan biri 

M uham m ad  ibn  Iso  ibn  Savra  ibn  M uso  ibn  az-Zahhoq  Abu  Iso 

as-Sullam iy  az-Z ariyr  al-B ug‘iy  at-Termiziydir. 

U  Termiz  shahri 

yaqinidagi Bug‘  (hozirgi  Surxondaryo viloyatining  Sherobod tumani) 

qishlog‘ida tavallud topgan.  Yoshligidan  ilm-fanga g ‘oyatda chanqoq 

b o ig a n   at-Termiziy  Termiz,  Samarqand,  Marv  va  0 ‘rta  Osiyoning 

boshqa  shaharlarida  yashab,  ijod  qilgan,  muhaddis  olimlaming 

asarlarini  zo ‘r  qiziqish  va  havas  bilan  o ‘rganadi,  buyuk  hadisshunos 

allomalar  bilan  uchrashadi,  ular  bilan  ijodiy  bahs-munozaralarda 

qatnashadi.  Xususan,  bu  borada  olimning  Xijoz,  Makka  va  Madina, 

Iroq,  Xuroson  safarlari  katta  ahamiyatga  ega  b o id i.  At-Termiziy 

kamolotida  Ismoil  Buxoriyning  o ‘mi  bebahodir.  Ayni  paytda  al- 

Buxoriy  at-Termiziyning  bilimi  va  qobiliyatini  yuqori  baholagan. 

«Men  sendan  ko‘rgan  foyda  sen  mendan  ko‘rgan  foydadan 

ortiqroqdir»,  deb  ta ’kidlaydi  Ismoil  Buxoriy.  At-Termiziy  ham  o ‘z 

ustozi  va  safdoshi  imom  Buxoriyga  doimo  sadoqat  namunasini 

ko‘rsatgan.  Bu  haqda  arab  tarixchisi  Shamsuddin  az-Zaxabiy  (1274—

 

1347)  o ‘zining  «Tazkirat  ul-huffoz»  («Xofizlar  haqida  tazkira») 

asarida  quyidagi  guvohlikni  beradi:  «At-Termiziy  o ‘z  ustozining 

vafoti  tufayli  qattiq  qayg‘u-alamga  botib,  ko‘p  yigiaganidan,  hatto 

ko‘zlari ko‘r b o iib  qoldi,  uzoq yillar ko‘zi  ojiz holda yashadi»1.

1 

Уватов  У.

  Донолардан сабоклар. 9-бет.

---

264

VATAN  TARIXI

At-Termiziy juda  ko‘plab  shogirdlarga  mehr-muruvvat  k o ‘rsatib 

ustozlik  ham  qilganlar.  U  kishi  misli  yo‘q  darajada  kuchli  zehn 

egasi,  xotira  va  yodlash  qobiliyati  kuchli  bir  kishi  b o ‘lganlar. 

Arab  tarixchisi  Shamsuddin  az-Zahabiy  qiziq  bir  rivoyatnamo 

voqeani  hikoya  qiladi:  Muhammad  at-Termiziy  Makkaga  hajga 

ketayotib  y o ‘l-yo‘lakay  mashhur  muhaddislar  bilan  uchrashib, 

muloqot  va  munozaralar  uyushtirgan.  Kunlaming  birida  shunday 

nomdor  olimlaming  biridan  hadislardan  saboq  berishni  iltimos 

qilibdi.  Olim  unga  qog‘oz-qalam  olishni  aytibdi.  Aksiga  olib  shu 

payt  at-Termiziy  qalam  topa  olmabdi  va  u  nomdor  olim  qarshisiga 

o ‘tirib  olib,  xuddi  eshitgan  hadislarini  yozayotgan  kishidek  qo‘lini 

oq  qog‘oz  ustida  u  yoqdan  bu  yoqga  olib  borib  kelaveribdi. 

Oltmishlar  chamasi  turli  hadislami  hikoya  qilgan  olim  qog‘ozda 

hech  narsa  yozilmaganini  k o ‘ribdi  va  ranjib:  Nima,  sen  mening 

vaqtimni  bekorga  yoqotmoqchimisan,  debdi.  Shunda  at-Termiziy 

xotirjamgina:  «Siz  aytgan  hadislami  yoddan  aytib  beraymi»,  debdi- 

da,  olim  og‘zidan  hozirgina  eshitgan  barcha  hadislami  birma-bir 

yoddan  aytib  beribdi.

U lug‘  muhaddis  olim  at-Termiziydan  katta  ilmiy-ma’naviy 

meros  qolgan.  Olimning  o ‘ndan  ortiq  asari  bor:  «А1  Jom i’  as- 

sahiyh»  («Ishonchli  to ‘plam»),  «Ash-Shamoyil  an-nabaviya»  («Pay- 

g ‘ambaming  alohida  fazilatlari»)  va boshqalar,  shular jumlasidandir. 

Imom at-Termiziy  894-yilda  70 yoshida Termizda vafot etgan.

At-Termiziy  ijodida  «Al-Jomi’  as-sahiyh»  alohida  o ‘rinni  egal- 

laydi.  Unda  tahorat  va  namoz,  zakot,  ro‘za,  haj,  janoza,  nikoh, 

emizish  (razo),  savdo-sotiq,  hukmlar,  xun,  meyor,  qurbonliq,  nazr- 

niyoz,  iymon,  siyratlar,  jihod,  kiyim-kechak  taomlar,  ichimliklar, 

hayr-ehson  va  saxovat,  tabobat,  farzlar,  bashoratlar,  shahodat, jannat 

sifatlari, iymon, ilm, izn so‘rash va odob masalalari, Q ur’on fazilatlari, 

qiroat,  tafsir,  duolar,  manoqiblar  (fazilatlar),  illatlar  kabi  boblar 

b o ‘lib,  olim  bir  yoki  bir  necha  hadislami  har  bir  masala  b o ‘yicha 

keltirib,  masalaning  mohiyatini  ochadi  va  o ‘z  fikrini  bayon  qiladi. 

At-Termiziyning  yana  bir  g ‘oyatda  e ’tiborli  asari  bu  «Ash-Shamoyil 

an-nabaviya»dir.  Bu asar nihoyatda muhim bir mavzu —  Payg‘ambar 

Muhammad  alayhissalomning  shaxsiy  hayotlari,  u  zotning  suvrat  va 

siyratlari,  ajoyib  fazilat  va  odatlariga  oid  to ‘rt  yuz-u  sakkiz  hadisi 

sharifni  o ‘ziga  jamlagan  qimmatli  manbadir.  At-Termiziyga  qadar 

ham  Muhammad  alayhissalomning  hayotlari,  fazilatlari,  odatlari 

haqidagi hadislami to ‘plagan muhaddis olimlar bo‘lganlar.  Ilgarigi bu

---

VII bob.  IX  XII  asrlarda M ovarounnahr va X orazm da m adaniy hayot

265

turdagi  asarlardan  at-Termiziy kitobi  shu bilan  farq  qiladiki,  u  imkon 

qadar  Payg‘ambar  alayhissalom  fazilatlarigi  doir  barcha  hadislami 

muntazam  ravishda  to ‘plab,  mantiqan  izchil  bir  holatda  tartibga 

keltirgan  va  o ‘ziga  mustaqil  yahlit  bir  kitob  shaklida  tasnif  qilgan. 

Buyuk  olim,  muhaddis  ilmining  bilimdonlaridan  biri  bo‘lgan  imom 

at-Termiziy  o ‘z  ilmiy  merosi  bilan  bundan  keyin  ham  xalqimizning 

m a’naviyatini  boyitish  y o iid a   xizmat  qilaveradi.  0 ‘zbekiston 

jamoatchiligi  1990-yil  sentabr  (14-17)  oyida  Muhammad  ibn 

Muso  at-Termiziy  tavalludining  1200-yilligini  tantanali  nishonladi. 

Bu  olimning  nomi  va  ruhini  abadiylashtirish  bobidagi  mustaqil 

0 ‘zbekistonning dastlabki va hal qiluvchi  qadamidir.