Bob. Iqtisodiyotning siklliligi va makroiqtisodiy beqarorlik

 
 
19.3. Inqirozlarning mazmuni va turlari 
Siklli rivojlanishning dastlabki va asosiy fazasi inqiroz hisoblanadi. SHunga 
ko‘ra ushbu fazaning mazmuni va uning turlarini batafsil ko‘rib chiqish maqsadga 
muvofiq hisoblanadi.
Inqiroz bir siklni nihoyasiga etkazib, yana muqarar ravishda inqiroz bilan 
tugaydigan yangisining boshlanishiga asos soladi; inqiroz vaziyatida asosiy 
kapitalning ortiqcha jamg‘arilishi uning hamma funksional shakllarida namoyon 
bo‘ladi. 
Inqiroz fazasida ishlab chiqarish va bandlik qisqaradi, ammo narxlar pasayish 
tamoyiliga berilmaydi. Bu fazaning quyi nuqtasida ishlab chiqarish va bandlik 
o‘zining eng past darajasiga tushib ketishi orqali tavsiflanadi. 
SHunga ko‘ra, 
iqtisodiy inqiroz deb ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish hajmining keskin 
tushib ketishiga aytiladi.
Inqirozning sababi shundan iboratki, jamiyatda ishlab chiqarilgan tovarlar 
massasi to‘lovga qobil talabga mos kelmay (undan oshib ketadi yoki kam bo‘ladi) 
qoladi. Natijada ishlab chiqarishning bir qismi to‘xtab qoladi, tovarlar ishlab 
chiqarish kamayadi, ishlab chiqarishning o‘sish davri uning tushkunligi bilan 
almashinadi. Iqtisodiyotning o‘sishi inflyasiya, ya'ni narx darajasining asossiz 
ravishda keskin ko‘tarilishi sababli orqaga ketadi. SHunday davrlar ham bo‘ladiki, 
bunda iqtisodiy o‘sish bandlik va ishlab chiqarishning past darajasiga o‘rin beradi, 
ayrim hollarda narx darajasining ko‘tarilishi bilan birga ishsizlik ham keskin 
o‘sadi. Qisqacha aytganda, iqtisodiy o‘sishning uzoq muddatli tamoyillari ham 
ishsizlik, ham inflyasiya oqibatida uzilib qoladi va murakkablashadi. 
Inqirozlarning asosiy sababi – takror ishlab chiqarishdagi beqarorlik va 
nomutanosibliklardir. Bu avvalo ishlab chiqarish va uning natijalarini o‘zlashtirish 
o‘rtasidagi nomutanosiblik bo‘lib, u turli ishlab chiqarish usullari va iqtisodiy 
tizimning har xil nusxalarida turli shakllarda namoyon bo‘ladi. 
Ishlab chiqarish bilan iste'mol, talab va taklif o‘rtasidagi vaqti-vaqti bilan 
yuzaga kelib turadigan nomutanosibliklar ham iqtisodiy inqirozlarning yuzaga 
chiqish imkoniyatini saqlaydi. 
Rivojlangan tovar xo‘jaligi paydo bo‘lgunga qadar ishlab chiqarishning 
keskin qisqarishi odatda tabiiy ofatlar (qurg‘oqchilik, toshqinlar va h.k.) yoki 
urushlar va ular keltiradigan vayronagarchiliklar bilan bog‘liq bo‘lgan. Yirik 
mashinali ishlab chiqarishga o‘tilgan davrdan keyingi vaqti-vaqti bilan 
iqtisodiyotni larzaga solib turuvchi iqtisodiy inqirozlar ijtimoiy takror ishlab 
chiqarishga siklik tavsifni kasb etadi. Inqirozlar turli-tuman tarzda ro‘y bersada, 
ularni umumiy, o‘xshash tomonlarini nazarda tutib, guruhlarga ajratish mumkin. 
1. Xo‘jalik tizimida