Боб қадимги хитой солиқ тизими

Веи князлиги. Бу князлик иқтисодий ислоҳотларининг мазмуни қуйидагича еди. Биринчидан, меросий маошларнинг ески тизими бекор қилиниб, унинг ўрнига фақат "самарали" амалдорларга ер ва ижтимоий мақом бериш тамойили еълон қилинди. Иккинчидан, коммунал ер егалиги соҳасида ер сифатига кўра 2 тоифага бўлинди. Ҳар бир деҳқон 100 му олий тоифали ер ёки 200 му енг қуйи тоифали ер олган бўлса, деҳқонларнинг жавобгарлиги ер солиғини тўлаш ва меҳнат вазифаларини тўлашдан иборат еди. Учинчидан, Хитойда биринчи marta давлат харидлари тизими жорий етилди: ғазначилик юқори маҳсулдор йилларда донни ориқ йилларда сотиш учун сотиб олди.
Чу князлиги. Зҳангуо даврида, Чу Шоҳлиги кучли бирига айланди ва шиддат билан заиф қўшнилари қўшиб, унинг мол-кенгайтирилган. Чунинг мустаҳкамланиши асосан аристократия мавқеини заифлаштирган ва ҳукмдор ҳокимиятини мустаҳкамлаган Ву Қи (Ву-тзу) ислоҳотлари билан юксалди. Ислоҳотларнинг асосий тамойили "ортиқчаликни камайтириш, камомадни қоплаш"еди. "Ортиқчаликни камайтириш" давлат харажатларини камайтиришни, "камомадни қоплаш" еса солиқларни тартибга солиш, давлат даромадини ошириш ва бўш турган ерларни мустамлака қилишни англатарди.
Қин князлиги. Зҳангуо барча бекликлари, ижтимоий-иқтисодий ислоҳот енг кенг дастур даврида Веи Янг (Шанг Янг) вазири томонидан амалга оширилди 359-350 милоддан аввалги.
Янг ислоҳотларни амалга ошириш асосий усули сифатида қаттиқ мажбурий қоидаларга тизимини илгари сурилган, оғир жазо сабаб бўлган заррача итоацизлик, ҳам иқтисодий (баҳам истамади оилалар ва ҳар бир ер-хотин алоҳида ўз соҳасини ривожлантиришимиз ошди солиқ тўлаш керак еди) ва маъмурий. Биринчидан, "яхши" ердан фойдаланиш тизими йўқ қилинди, унинг ўрнига бошқа бекликлардаги каби, деҳқонлар ўртасида ер тақсимоти унинг сифатига ва деҳқонларнинг ишчи кучига мувофиқ жорий етилди – ҳар бир оила учун 100 му, ҳар бир оила учун муқобил фойдаланиш - ҳар бир оила учун 200 му; солиқ объекти ер бўлиб қолди. Солиқ берилган ер бўлагидан йиғилган ҳосилдан келиб чиқиб ундирилган. Тарихий манбаларда қайд етилишича, аристократия ва дин пешволари ҳам бу солиқни қисман тўлашга мажбур бўлган, аммо унинг қайси қисмида кўрсатилмаган. Бундан ташқари, янги солиқ-ер майдонидан ва фақат фермерлардан олинадиган пичан солиғи ҳам мавжуд. Бироқ, Қин Луи (Қин сулоласи Кодекс) да бу солиқни тўловчиларнинг аниқ кўрсатгичи йўқ, фақат унинг ҳажми – 3 ши (тахминан 71.6 кг га тенг оғирлик ўлчови) пичан ва 2 ши шувоқ ҳақида маълумот бор. Қадимги Хитой тарихида биринчи marta ҳужжатлаштирилганагар оила 3 ёки ундан ортиқ кишидан иборат бўлса, барча еркак субъектларига тўланиши керак бўлган қатъий сўров солиғи солиқ бирлиги ҳовли (оила) еди. Вей князлигига ўхшаш иш ҳақи ва лавозимларни мерос қилиб олиш тизими барҳам топди ва мулклар ва лавозимлар енди асосан ҳарбий лаёқат учун аскарларга берилди. Қишлоқ хўжалигида иш билан банд бўлмаган ва ҳарбий қисмларга қўшилмаган кишилар таъқиб остига олиниб, оғир солиқ ва мажбуриятларга тортилди. Шу билан бирга савдогарлардан турли тўловлар сезиларли даражада оширилиб, кейинчалик ўз меҳнат вазифаларини бажаришга мажбур бўлган кўплаб савдогарларнинг хонавайрон бўлишига олиб келди. Шундай қилиб, Қин князлиги аста-секин қўшни князликларни босиб олиш ва уларни ўз атрофида ягона империяга бирлаштириш учун иқтисодий шароитларни тайёрлади.
Умуман олганда, Баҳор-куз даври князликларининг кўпчилигида, сўнгра урушаётган давлатларда ер солиғи соҳасида муҳим ўзгаришлар рўй бермоқда, уларнинг моҳияти асосан бир хил – ески "қудуқ" ер егалиги тизимини йўқ қилиш ва ерни табақалаштирилган солиққа тортиш. Ҳарбий солиқ соҳасида ҳам ўзгаришлар рўй бермоқда: агар илгари солиқ ҳарбий техника ва озиқ-овқат ва ҳарбий хизмат шаклида тўланган бўлса, Шарқий Чжоу даврида табиий солиқларнинг янада кенгайтирилган рўйхатига ўтиш аста-секин амалга оширилмоқда: юқорида баён етилган буюмлардан ташқари металл маҳсулотлари ҳам қўшилади ва ҳоказо., солиқ ставкаси сезиларли даражада ошди. Табиий ресурслардан фойдаланганлик учун ҳақ ҳам ўз ривожланишини давом еттирди ва аста-секин ўрмон ва сув ҳавзаларига монополия еълон қилган давлатга тўланадиган ижара шаклида шакллантирилди. Солиқлар билан бирга давлат даромадларига киритилган ва аслида улар билан тенглаштирилган ўлпон йиғиш тизимидаги ўзгаришларни ҳам қайд етамиз. Марказий қирол ҳокимиятининг заифлашуви ва кўплаб мустақил князликларнинг шаклланиши туфайли ўлпон ҳам ўз мазмунини ўзгартирди: енди ўлпон ҳар бир вассал Шаҳзодадан битта шоҳга тўланмаган, балки кучсиз ва кичик князлик шаҳзодаси томонидан кучлироқ князга тўланган, шунинг учун князликлар ўртасидаги ўлпон муносабатлари жуда мураккаб ва чигал еди. Ўлпон charm ва мўйна, ипак, итлар ва отлар, заргарлик буюмлари ва нодирликларда тўланган.
Баҳор-куз даврининг барча бекликларида ва урушаётган давлатларда савдо солиқлари ёки савдогарларга солиқлар хазинада тобора муҳим рол ўйнай бошлайди. Божхона ва шаҳар тўловлари қиймати ҳам ошиб бормоқда. Бу тўловларнинг таърифи Қин Луи (Қин сулоласи кодекси) да берилган: божхона божи-божхонадан ўтаётганда тўланадиган ҳақ; шаҳар божи-савдогарларга шаҳарга кирганлик ва савдо-сотиқни амалга оширганлик учун олинадиган ҳақ. Бу йиғимлар кодификацияланмаган, бирлик йўқ еди, ҳар бир беклик ўз божхона сиёсатини амалга оширди, лекин кўпчилик иқтисодий ривожланишни рағбатлантириш учун кам ҳақ тўлаш сиёсатини амалга оширди. Масалан, Қи князлигида божхона ва шаҳар тўловлари умуман ундирилмаган.
Феодал тарқоқлик даврининг барча бекликлари учун умумий бўлган мажбурий ҳарбий ва меҳнат вазифаларини сақлаш ва мустаҳкамлаш ҳам икки омилдан келиб чиққан. Бир томондан деҳқонлар хусусий фойдаланиш учун ер олдилар ва ердан фойдаланиш ва ерни солиққа тортиш тизими тартибли бўлди. Бошқа томондан, кўриб чиқилаётган даврда қадимги Хитой феодал тарқоқлик даврини бошдан кечирмоқда, тўхтовсиз ички урушлар армияни доимий равишда кўпайтириш ва орқани мустаҳкамлашни талаб қилди. Бу даврда меҳнат хизмати кўрсатиш муддати ҳеч қандай тартибга солинмаган, бу еса деҳқонларнинг експлуатациясини сезиларли даражада оширган ва мажбурият олганлар учун ёш чегараси 15 йилдан 60 йилгача оширилган. Меҳнат вазифалари асосан саройлар, мақбаралар ва князнинг бошқа мулкларини қуриш пайтида ишлаб чиқилган бўлиб, бу тизимни ески руслардан ажратиб туради, бу ерда деҳқонлар феодал мулкида корвеяни ишлаб чиқишлари керак еди. Ҳарбий хизматнинг тобора кучайиб бориши барча бекликлар қўшинларининг доимий равишда кўпайиб бориши оқибати еди. Мисол учун, ички урушларнинг бошида Жин князлиги армиянинг фақат битта корпусига (12,000 киши) ега еди ва кейинчалик корпус сонини 6га оширди. Урушаётган давлатлар даврида енг заиф армия еса Чао князлигининг армияси – 200,000 киши еди.
Хитой тарихчиларининг фикрича, ғарбий ва Шарқий Чжоу даврида давлат молиясини бошқариш тизими, шунингдек, князликларнинг кўпчилиги издан чиққан, бу давлат органлари ҳали ҳам алоҳида фаолият юритган ва солиқ тузилмалари ва мансабдор шахслар тизими марказлашган ва ягона емас еди. Бунга солиқ турларининг кўпайиши, солиқ тушумларининг кўпайиши ва феодал тарқоқлиги сабаб бўлди. Барча бекликлар ўз органларига ега бўлиб, турли солиқ турларига масъул мансабдор шахсларнинг идораларидан иборат еди. Шунга қарамай, айрим принстипларда солиқ сиёсати расмий ҳужжатларда ёзма равишда белгиланган: масалан, Чу князлигининг "қонун ва Фармонлари", Чжао князлигининг "Давлат қонунлари", Чи князлигининг "етти Қонуни", Хан князлигининг "Хан Низоми" ва бошқалар.
Чунқиуга қараганда Зҳангуо даврида урушлар кам бўлмаган, лекин бу иқтисодий ривожланишга, ҳунармандчилик ва савдо-сотиқ, пул ва бозорлар билан шаҳарларнинг гуллаб-яшнашига тўсқинлик қилмаган. Темир даври ютуқларининг, хусусан, янги воситаларнинг тарқалиши суғоришнинг ривожланишига ёрдам берди ва қишлоқнинг иқтисодий ўсишига кучли туртки берди. Аниқ Зҳоу Хитойда belated, хусусийлаштириш жараёни тез суръатлар билан давом етмоқда еди ва лекин шаҳар бозорида билан боғлаб, деҳқончилик тегманг мумкин. Ишлаб чиқариш ҳажми ўсди, аҳоли тез ўсди, бу еса илгари бўш ҳудудларнинг жадал ривожланишига ёрдам берди. Рус олимларининг фикрича, Ғарбда қадимги Хитой ва қадимги давлатларнинг иқтисодий ривожланиши ўртасидаги муҳим фарқ шундан иборат едики, қатъий қоидаларга (қонунга) асосланган мажбурлаш тизими каби муҳим институтларнинг шаклланиши бозор-хусусий мулк муносабатларининг ривожланган тизимининг пайдо бўлишига ёрдам берди. Европа тараққиёт йўли фуқаролик жамиятининг ўзи қўриқлаган, зарур ҳокимият ва ҳуқуқий ҳимоя институтларини ишлаб чиққан бозор-хусусий мулк муносабатларига асосланган бўлса, Шарқ йўли ҳамиша буйруқбозлик-маъмурий-тақсимот тузилиши билан ажралиб турган. Бозор ривожланган давлатлари билан анъанавий Шарқ учун ҳам зарур бўлишига қарамай, буйруқбозлик ва тақсимот тузилмаси, барибир, Шарқда ҳамиша ҳукмрон бўлиб қолаверди.