Боб қадимги хитой солиқ тизими

БОБ 2. ЎРТА АСР ХИТОЙ СОЛИҚ ТИЗИМИ

2.1. Биринчи минг йилликнинг иккинчи ярмида солиққа тортиш

Олтинчи асрнинг иккинчи ярмида мамлакатнинг Шимолий ва Жанубий ўртасидаги фарқлар сезиларли даражада юмшади ва мамлакатни бирлаштиришнинг дастлабки шартлари Марказий Осиёдан кўчманчилар олдида пайдо бўлди ва у бошқа босқинчилик билан таҳдид қилди. Хитойнинг маданий, иқтисодий ва сиёсий манфаатлари ички урушларга чек қўйишни ва қиролликларни ягона империяга бирлаштиришни талаб қилди. Кичик ва кучсиз подшоликлар Хитой қишлоқ хўжалиги вилоятларининг жуда узоқ ер чегарасини кўчманчиларнинг рейдларидан ҳимоя қила олмадилар. Бундан ташқари, узоқ муддатли фуқаролик жанжал қишлоқ хўжалиги, ҳунармандчилик, савдо-сотиққа путур етказди ва улкан суғориш тизимидан фойдаланишни қийинлаштирди. Шимолий кучлари мустаҳкамлаш маркази 581 йилда Шимолий ҳарбий қўмондони Янг Жиан (Wен-ди), Суи деб номланган янги сулоласи императори деб еълон қилинди Зҳоу, давлат еди.
С уисулоласи даври (581-618) нафақат иқтисодий тикланиш, балки давлат ишларини бошқаришнинг ташкилий тузилиши, Қонунчилик, давлатнинг маъмурий-сиёсий бўлиниши ва қўшни каби соҳаларда ҳам бир қатор ислоҳотлар билан белгиланди. Суи сулоласининг енг муҳим ютуғи Кежу тизимини – илмий даража олиш ва лавозимга кириш ҳуқуқи учун давлат имтиҳонлари тизимини ташкил етишдир.
Фуқаролик жанжалларининг тўхтатилиши мамлакатда кучли иқтисодий ва маданий юксалишга сабаб бўлди. Екин майдони кенгайди, аҳоли сони еса ўсди. Шаҳарсозлик жонланмоқда. Жанубда ҳам, шимолда ҳам янги шаҳарлар-чегара қалъа шаҳарлари, йирик дарёларда ва хом ашё қазиб олиш жойларида савдо марказлари ёки денгиз портлари пайдо бўла бошлади. Замондошларимизнинг тасаввурини қойил қолдирган пойтахтлар-маданият ва ҳунармандчилик марказлари, давлат бошқаруви функсияларининг кўзга кўринган маркази янгидан барпо етилди.
Конфуций таълимотига мувофиқ император Янг Жиан мамлакатдаги муносабатларни, барқарорлик ва фаровонликни тартибга солиш курсини илгари сурди. Янги ҳокимият солиқларни камайтирди, хазинанинг туз ва вино монополияларини бекор қилди ва янги танга чиқарди.
Марказ билан атроф орасидаги алоқани мустаҳкамлаш учун сариқ Дарё ва Yangtze водийларини туташтирувчи сув йўли қурилган. Ески ва янги каналлар, Дарё ва кўллар асосида қурилган катта канал кўплаб қулфларга ега еди. Жанубдан шимолга қараб югурган ички сув йўли савдо-сотиқнинг ривожланишига, пойтахт ва вилоят ўртасидаги алоқаларни мустаҳкамлашга ва маҳсулотларни жанубдан мунтазам ташишга ёрдам берди. Ўша даврнинг яна бир йирик воқеаси-Буюк деворни мустаҳкамлаш ва реконструксия қилиш (607-608) еди.
Давлат тузилмаларини қуриш, мурувват ва суд харажатларини кўпайтириш кўпроқ маблаг ъ талаб қиларди. Буларнинг барчаси ҳокимиятнинг анъанавий восита-равнополя тизими (allotment тизими) дан фойдаланишига имкон яратди. Мамлакатда ягона ҳукуматнинг ташкил етилиши аҳолини рўйхатга олишни тартибга солиш имконини берди.
Юқорида айтиб ўтилганидек, солиққа тортиш соҳасида аҳолига солиқ ва меҳнат юкини камайтириш сиёсати юритилди: деярли барча қўшимча йиғимлар ва савдо солиқлари бекор қилинди. Дарҳақиқат, давлат даромадлари фақат ер солиғига асосланган бўлиб, меҳнат мажбуриятлари ҳам сақланиб қолган. Ер солиғи тенг тўлов тизимига асосланган, солиқ бирлиги оила еди (аммо, том маънода расмий Хитой ҳужжатларида, бирлик тўшак еди). 604-йилда хотин-қизларнинг солиқ мақомини ўзгартириш тўғрисида қарор қабул қилинди: улар солиқ тўловчилардан солиқ тўловчилар тоифасига ўтдилар. Тарихий манбаларга кўра, ер солиқлари аввалги даврлардагидек оғир бўлмаган. Янги ҳақ ҳар бир оиладан 1 ши тарик ёки бугдой миқдорида ҳалқ ҳўжалигига табиий ҳақ тўланар еди. 21-60 ёшдаги еркаклар томонидан ҳар йили 20 кун давомида хизмат кўрсатилиши лозим бўлган меҳнат мажбуриятлари тизими сақлаб қолинди. Унда муҳандислик-қурилиш ишлари олиб борилди. Давлат бошқаруви соҳасида ислоҳот барча мавжуд идора ва бўлимларни тизимлаштиришдан иборат бўлиб, Давлат молияси, маълумотлар ва тақдим етилган маълумотларни ҳисобга олиш тизими ва ер масалалари билан шуғулланувчи олтита буюртманинг учта бўлими тузилди. Солиқ солишнинг Қонунчилик базаси кенгайди. Бундан ташқари, император Суи Вен Ди томонидан амалга оширилган оғирликлар ва чора-тадбирлар тизимини бирлаштириш солиққа тортиш учун катта аҳамиятга ега бўлди.
Агрессив ташқи сиёсат, кўплаб ҳарбий кампаниялар ва айниқса, баъзи урушларнинг муваффақияцизлиги ҳукмрон сулолага қарши кенг тарқалган норозилик учун тетиклардан бири бўлиб хизмат қилди. Шу билан бирга ҳукмрон елита орасида нифоқ пайдо бўлди. Кейинги тартибсизликларда охирги императорнинг қариндоши Ли Юан 617-йилда исён кўтарган ва 618-йилда Танг сулоласининг асосини еълон қилган кучли еди.
Танг даври ўрта аср Хитойининг гуркираши еди. Мамлакатнинг бу сулола ҳукмронлиги остида бирлашиши кўп жиҳатдан аҳолининг турли гуруҳларини қўллаб-қувватлашга муваффақ бўлган биринчи император Ли юаннинг сиёсати билан олға сурилди. У ўтган йиллар давомида солиқ тўлашни бекор қилди ва давлат корвеяси шартларини чеклади, қулликка сотилган деҳқонларни озод қилди. Янги ҳокимият очларга ёрдам еълон қилиб, сув тошқинлари оқибатларига қарши курашди. Сиёсий мухолифларга тақдим етилган тақдирда клеменcй ваъда қилинган.
Давлат савдогарлар ва савдога ҳомийлик қилган.