ta’minlanadi. Eng muhimi, tasvirlardagi majozlar ko’chma ma’noli vositalar
qahramonlarning betakror ruhiy dunyosini yoritishga xizmat qiladi. Filologiya
fanlari doktori, professor N.Xudoyberganov yozuvchining «Xayol tuzog’i»
hikoyasi haqida fikr bildirar ekan, uning quyidagi jihatlariga urg’u berib o’tadi:
«hikoyani sinchiklab o’qiganda, Voqif haqiqatparvar, cho’rtkesar, betga chopar
qalamkash bo’lgani uchun ko’p joylarda qoqilib-surilib, nuqul pand yeb yurgani,
nihoyat qalbi-yu ruhiningmas, balki faqatgina korin ehtiyojini qondirishdan boshqa
iloji qolmagani tufayli o’zining emas, boshqalarning ixtiyoriga ko’ra amallab kun
kechirganiga alohida urg’u berilganligini sezasiz. Uning xayol tuzog’iga tushib
qolishi bamisoli aqldan ozganday yurish-turishlari, nihoyat qandaydir fojeaga duch
kelib, bedarak yo’qolishi tasodifiy xol emas...»
1
. Agar hikoyaga e’tibor beradigan
bo’lsangiz, bu jihatlar quyidagicha imo-ishoralar bilan o’quvchiga yetkazilgan:
«Faqat ba’zi tanishlar bedarak ketishdan oldin Voqifning qandaydir bino, qon,
bolta haqida gapirib yurganini g’ira-shira eslashdi va o’sha paytdayoq aqldan oza
boshlagan edi, degan taxminni ro’kach qilishdi»
2
tarzida ko’rsatib o’tiladi. Asar
o’quvining mushohadaga tortadi, sobiq tuzumning jirkanch ekanligi,
odamkushlikni kasb qilib olganini oddiy uchta so’z – «bino», «qon», «bolta» kabi
betakror timsollar orqali o’quvchiga yetkazishga harakat qiladi. Asarda ana shu
narsa ko’rinadiki, Voqif bu tuzumning, jamiyatning jirkanchligini ko’ra olganligi
bois ham u bu hayotda qiynaladi, turli to’siqlarga duchor etiladi. Shu jihati bilan
asar yozuvchi Toxir Malikning «Shaytanat» asaridagi shoir Asqar Qosim obrazini,
uning takdirini eslatadi.
Voqyea-hodisalarni, asar mohiyatini turli ramzlar, timsollar orqali ochib
berish yozuvchidan yuksak mahorat, iste’dod va bilim talab qiladi. Shu jiHatdan
N.Eshonqul hikoyalari yuksak cho’qqini zabt etgan, desak mubolag’a bo’lmaydi.
Yozuvchining o’zi bu jihatga to’xtalar ekan, shunday deydi: «Miflar inson
tafakkurining ilk badiiy mevalari. Olamni ramzlar, timsollar orqali tasavvur qilish
bu ijodning boshlanishi edi. Inson tabiati tashqi olamni ramzlar orqali qabul
qilishga moslashgan. Odam hissiyoti har qanday hodisaning o’zini emas, uning
ramzini qabul qiladi. Miflar yaratilgan davrda shuuri-idrok birinchi o’rinda edi va
ularning tili ham ramzlar tili bo’lib qoldi. Biroq insoniyat taraqqiyoti aqliy idrokni
birinchi o’ringa olib chiqdi, shuuriy hissiy idrok ong osti hislariga aylandi. Freyd
ijodkorlik – aynan aqliy idrokdan emas, dastlab hissiy, shuuriy idrokdan paydo
bo’ladi, shoirlik xissiy idrokning ong yuziga qalqib chiqishidir, deb tushuntiradi.
Shu ma’noda Freyd ham Yung, Xaydegan, Fromm ham inson «men»i miflar
yaratilgan davrdagi «men»dan farq qilmaydi, deyishadi».
Bugungi nasrdagi yangi jarayonlar, ma’naviy, shakliy-uslubiy izlanishlar
ko’proq N.Eshonqul hikoyalarida o’ziga xos tarzda aks etmoqdaki, u yozuvchi
ta’kidlaganidek, o’tmish ajdodlarimiz yaratgan qadimiy adabiyotdan kuch
olayotgan bo’lsa, ajab emas. Bu yozuvchining ilk hikoyasi «Maymun yetaklagan
odam»dayoq o’z ifodasini topgan edi. Mazkur asar zamondosh, asrdosh obrazini
yaratish yo’lidagi yetmish yillik tajribalarning muayyan intixosi va ayni zamonda
Do'stlaringiz bilan baham: