Bmi mavzulari banki va uni bajarish bo`yicha uslubiy tavsiyalar

1
Норматов У. Бугунги насримиз тамойиллари // Жа
ҳ
он адабиёти. – 1997.
4
 Эшон
қ
улов Н. Маймун етаклаган одам // ¡зАС газетаси, 1989. 

---

bo’lgan, ajinlar taram-taram qilib tashlagan, ko’rimsiz yuzi badjaxl ma’budlarning 
xaykaliga o’xshab ketar, unga qaragan odamning yuragi noxush bir xisdan orqaga 
tortar edi. Ko’zlari xissiz va ifodasiz. Egnida 50-yillarning andozasida tikilgan 
ancha salobatli kitel, baqbakasi osilib turgan holda o’ychan o’tirardi. Mashinadan 
kitoblarni katta etakda tashib kiritayotganimda – go’yo atrofdagi olamdan endi 
hech qanday iltifot kutmay qo’ygandek, hech narsaning qizig’i qolmagandek, 
menga e’tiborsiz bir ko’z tashladi-da, so’ng yana o’sha holatda yerga qarab 
o’tiraverdi».
Bu – asar tuguni. Yozuvchining hikoyani bayon qilishdagi mazkur usuli 
o’quvchi nigohini asarga yanada mustahkamroq mixlaydi va uni davomini 
bilishga, asarda ta’kidlangan cholning bu holatda o’tirishi, uni hayotdan bezish, 
insonlarga ishonchsizligining sababini anglashga qiziqish uyg’otadi. Zero, bu xolat 
inson tanazzulidangina darak beradi. 
Asar voqealari rivojida yigitning chol ustaxonasiga kirishi va u yerdagi 
manzara, albatta, har kimni xayol ummoniga g’arq qilishi bilan ahamiyatlidir. 
«Bu yerda har xil keraksiz ashqol-dashqollar – sun’iy gullar, tuvaklar, turfa 
rangdagi yog’ochlar, kitoblar, olov ko’tarib borayotgan yigitning yirtiq surati, sinib 
yotgan arzon ganch xaykal, toshdan yasalgan turli qurollar, turlar, zanjirlar 
qalashib yotar va bu yerdan ham shilta xidi kelar, ayvondan ko’ra allanechuk 
besarishta g’aznoqqa o’xshab ketar edi». 
Avvalo shuni ta’kidlab o’tmoq joizki, buyuk hikoyanavis A.P.Chexov 
aytganidek, «Adabiyotda hech bir narsa bekorga yozilmaydi. Agar birinchi 
ko’rinishda miltiq bo’lsa, shu miltiq uchinchi yoki to’rtinchi ko’rinishda albatta, 
otilishi kerak, yo’qsa miltiq to’g’risida so’zlashning xojati yo’q». E’tibor bergan 
bo’lsangiz, yozuvchi N.Eshonqul hikoyasida ham yuqorida keltirilgan tasvir, syujet 
bekorga keltirib o’tilmagan. Nazarimda, adib bu detallar orqali birinchidan yo’qlik, 
zulmat sari yuz burayotgan xonadon sohibining tanazzulini ko’rsatayotgan bo’lsa, 
sun’iy gullar, olov ko’tarib borayotgan yigitning yirtiq surati, sinib yotgan arzon 
ganch xaykal, toshdan yasalgan turli qurollar, to’rlar, qalashib yotgan zanjirlar 
majoziy ma’noda ishlatilgan bo’lib, o’sha zamon mafkurasini olov ko’tarib 
borayotgan yigitning yirtiq surati orqali, sinib yotgan arzon ganch xaykal va 
qalashib yotgan zanjirni esa davr dohiysi va u qo’llarga solgan zanjirning qalashib, 
shilta hidiga burkanganligidan darak beradi. Asar muallifining hikoyaning yana bir 
joziba kashf etishida o’quvchiga yetkazmokchi bo’lgan fikrni lo’nda, imo-ishoralar 
bilan o’xshatish va tashbehlar orqali tasvirlashga uringanligi quyidagi matnda ham 
o’zgacha mazmun kashf etgan. 
«Ayvon uzun bo’lib, suratlar chizilgan yillarga qarab ko’rgazmaga 
qo’yilgandek terib qo’yilgan, to’g’rirog’i, bor-yo’g’i 40 ga yaqin surat va eskizlar 
«1957», «1947», «1937», «1928», «1926» va hakazo tartibda terib qo’yilgan edi. 
Suratlarni oralab borar ekanman, qandaydir zinalardan cholning umr tilsimoti 
yashiringan qo’rg’on tomon ko’tarilib borayotgandek xis etdim o’zimni. Oxirgi, 
ayvonning burchagiga osib qo’yilgan suratning tagiga «1921» sanasi yozib 
qo’yilgan edi: chol shu yildan boshlab rasm chiza boshlaganan bo’lsa-da, ranglar 
erkin va tiniq edi. Yigitning ko’zlari tiyrak va ishonch bilan porlab turar, 
maymunning bo’yniga solingan kishan tarang tortilgan edi. Rasmda chol nima 

---

demoqchi bo’lganini tushunmasam-da, lekin yigitning yuzidagi ishonchdan 
xayratga tushdim; qizg’ish va javdari bo’yoq yigitning ko’nglidagi xissiyotni to’la 
aks ettira olgan edi. Keyingi suratlarda cholning qo’li ancha kelishib, buyoqlar 
tiniq, o’z o’rnini topgan, tabiat manzaralari tobora go’zallashib borardi. Ranglar 
ham turfa xil edi. Biroq bir lahzada osmonu falakni qoplagan kuzgi qarg’alar kabi 
suratlarga qandaydir mavhumlik yopirilib kirayotgan edi, bu mavhumlik suratma-
surat ortib borishi meni hayratga soldi. 
Mavhumlik tasvirida ham, buyoqda ham sezilardi. Men har bir manzarada 
boshqa ranglar o’rnini qora ranglar olayotganini guvohi bo’ldim. O’ttizinchi 
yillarda chizilgan suratlar esa yana ham mavhumroq edi, endi bu yillardagi 
suratlarni pala-partish chizgan bo’lsa kerak, deb o’ylagandim, chunki cholning 
mas’ul xizmat davri mana shu yillarga to’g’ri kelardi». 
Albatta, bu tasvir vositalari yozuvchidan yuksak mahorat talab etganki, bu 
kabi so’z va fikr o’ynoqligi, uning jozibasi orqali o’quvchi o’sha, yangi mafkura 
zaminimizga kirib kelishi, uning asar qahramoni, kabi o’sha davr insonlarining 
ishonchi suratda tasvirlangan maymunni qorong’u o’rmondan olib chiqayotgan 
yigitning ko’zlarida aks etgan qat’iy va ishonchda ifoda etilgan. Darhaqiqat, 
davrning aldoqlari qancha-qancha yoshlarni o’zining sovuq bag’riga oldi. Bu 
syujet yozuvchi Sh.Xolmirzayevning «Qora kamar» asari qahramoni Abdulla 
Nabiyevning ham uning domiga tushishi va bu yo’lda uchragan har qanday to’siqli 
dushman bilib, unga qarshi kurashishi, alaloqibat, mag’lubiyati tasvirini yodga 
soladi. 
Zamonning sovuq bag’ri dastlabki yillarda suratdagi maymun yetaklayotgan 
kabi qancha-qancha nav-nihollarning shijoati, uyg’oq kalbi tafti ta’sirida o’zida 
biroz iliqlik, ishonch uyg’ota oldi. Bu yozuvchining «Keyingi suratlarda cholning 
qo’li ancha kelishib, bo’yoqlar tiniq, o’z o’rnini topgan. Tabiat manzaralari tobora 
go’zallashib borardi, ranglar ham turfa xil edi» jumlasida ishora kilinadi. Toki 
ijodkor uning ayni damdagi ichki kechinmalari, o’y-xayollari ko’tarinki bo’lgan 
daqiqalardagina hayotning tiniq ranglari ko’zga ilganadi. Tushkun kayfiyat, o’z-
o’zidan amalga oshirilayotgan ishlardan qoniqmagan, omadi chopmagan, 
hayotning mashaqqat atalmish tuzog’iga ilingan kishining esa ijodida qora ranglar, 
mavhumlik aks eta boradi. Bu kabi qahramon holatlari ham yozuvchi tomonidan 
yuksak mahorat, tasvirlar bilan ochib berilgan. «Biroq bir lahzada osmonu falakni 
qoplagan kuzgi qarg’alar kabi suratlarda qandaydir mavhumlik yopirilib 
kirayotgan edi, bu mavhumlikni suratma-surat ortib borishi meni xayratga soldi. 
Mavhumlik tasvirda ham, bo’yoqda ham seziladi. Men har bir manzaradan boshqa 
ranglar o’rnini qora ranglar olayotganini guvohi bo’ldim. O’ttizinchi yillarda 
chizilgan suratlar yanada ham mavhumroq edi. Endi bu yillardagi suratlarni qora 
rang butkul qoplab olgandi. Chol suratlari pala-partish chizgan bo’lsa kerak deb 
o’ylagandim, chunki cholning mas’ul xizmat davri mana shu yillarga to’g’ri 
kelardi». 
E’tibor bergan bo’lsangiz, xalq og’zaki ijodiyoti mif va ertaklarda «Qora» 
rang yovuzlik, qabohat, qorong’ulik, yo’qlik saltanati deb ta’riflanadi. Ularda 
uchraydigan «Qora dev», «Qora botir» kabi timsollar qabohat va jaholatning eng 
tuban ko’rinishi mujassam bo’lgan obrazlarga nisbatan ishlatiladi. N.Eshonqul 

---

hikoyasida ham «qora» so’ziga ko’proq urg’u berilishi o’sha davrning zulmatga 
chulg’angan paytlariga ishora bo’lsa ajabmas. Zotan, 30-yillar qatag’onlari, ochlik 
xukmron bo’lgan paytlarda mas’ul lavozimda ishlash bu qon tomgan qamchinning 
dastagidan ushlash, o’sha zulmatga sirdosh, rangdosh bo’lish demakdir. 
Qissa bu davr suratlari yigit tomonidan quyidagicha keltiriladi: «...bu 
yillardagi suratlarda huvillab qolgan qishloqlar va ko’chalar, egalari tashlab ketgan 
uylar, o’ziga chorlab turgan qabristonlar, o’lim isi kelib turgan har xil qurollar, 
yig’layotgan ayollar va bolalar, biyday dalani bosib ketgan o’laksaxur quzg’unlar, 
murdalar ortilgan aravalar, panjarali kameralar, yonib yotgan qishloq, qandaydir 
qo’rquvdan (xuddi «Pompeya»ning so’nggi kuni» kabi) dong qotib qolgan olomon, 
sirli mahluqlar, yirtqich hayvonlar, yuzlariga har xil jondorlarning niqobini kiyib 
olgan odamlar (karnaval bo’lsa kerak deb o’ylagandim), bazmu-jamshid qilib 
o’tirgan shotirlar, aroq navlari, turli xil taomlar, yalang’och ayollar, ma’suma 
qizlar, qovjirab qolgan gullarning suratlari aks etgan edi». 
Zamon va inson. «Maymun yetaklagan odam» ni o’qib turib bu ikki 
tushuncha o’rtasida o’tib bo’lmas ulkan jar paydo bo’lganligini anglab yetadi kishi. 
Asar yangicha ruhda yozilgan bo’lib, hayotning bama’niligi ya’ni, absurddan 
iboratligini ko’rsatib o’tgan. «Absurd adabiyoti nazariyachilarining fikricha, 
absurd voqyelik absurd insonni, va absurd ijodkorni yetishtiradi, shunga ko’ra 
absurd asari birinchi navbatda salbiy xususiyat kasb etadi»
1
. 
Bugungi adabiyotimizda tendensiyaga aylangan «modern» asarlar yoki unga 
xos talqinlar katta qiziqish uyg’otmoqda. Bu xodisani ayrim adabiyotshunoslarimiz 
G’arb adabiyotining F.Kafka, A.Kamyu singari XX asr buyuk yozuvchilarining 
tasiri yoki ularga taqlid deb atashmoqdalar. Bu gapda jon bor. So’nggi yillarda 
yosh ijodkorlar avlodi orasida o’sha adiblar ijodiga qiziqish benihoya kuchaydi, 
«modern» uslubidagi ayrim asarlar o’zbek tiliga ayni shu avlod vakillari 
tomonidan tarjima ham kilindi. Shu kabi misollarga asoslanib, bu tamoyilni faqat 
G’arb ta’siriga bog’lash, uni taqlidchilikdan iborat deb qarash to’g’ri emas. Milliy 
adabiyotdagi har bir xodisaning sababingi tashqi omillardan emas, avvalo ona 
zaminning o’zidan, real vokelikdan, zamona ehtiyojidan izlamoq darkor. Bu 
xususda yozuvchi N.Eshonqulning o’zi shunday fikr bildiradi: «Adabiyot hech 
qachon yakka holda taraqqiy etgan emas. Jahon adabiyoti dunyodagi yuzlab 
xalqlarning adabiyoti, shu jumladan bizning ham. U bizga begona adabiyot emas. 
Shuning uchun jahon adabiyoti tushunchasiga cho’chib, havotirlanib qarash 
noo’rin. An’analar adabiyotdan adabiyotga o’tadi. Kimda nimaga ehtiyoj bo’lsa, 
o’shani oladi. Men ham o’z ehtiyojimga yarasha olganman. Kimga kerak bo’lsa 
bizdan oladi. Men ta’sirni juda oddiy tushunaman, shu sababli cho’chimayman. 
«Boshqacha yozish» agar o’ziga xos yozish bo’lsa bu muqarrar xodisa. Agar u 
chiranish, oliftachilik bo’lsa, u xech narsa, xatto taqlid ham emas. Taqlid ham 
taqlid qilinayotgan narsaga mos bo’lishi kerak. Bo’lmasa u karnay bo’laman deb 
chirangan surnayning xoliga tushadi. Gap taqlid yoki ta’sirda emas: gap 
iste’dodda. Yozilgan asarda iste’dod seziladimi, yo’qmi? Agar sezilsa xavotir 
noo’rin. U baribir tasir doirasini yorib chiqadi»
1
.
1
ХХ аср ўзбек адабиёти тарихи. – Тошкент: Ўқитувчи, 1999. - 65-66 бетлар.
 

---

Yozuvchi xaq. Zero, adabiyot umuminsoniydir. Nazar Eshonqul o’z fikrini 
davom ettirib: «Men o’ta milliy asar Murod Muhammad Do’st qalamiga mansub 
«Dashtu dalalarda» hikoyasi ham Folknerning «Uosh»i ham birdek qadrli. Bularda 
men na xususiylikni, na umumiylikni ko’raman: bu hikoyalar iste’dod mahsuli 
bo’lgani uchun jozibalidir. Milliylik chegara emas. Aksincha bepoyonlik va so’zga 
zuhr etilgan millatparvarlikdir», - deb yozgan edi.
Aslida san’atning, jumladan adabiyotning ham milliylikdan ko’ra 
umuminsoniy xususiyati teranroq bo’ladi. U irq, din, til kabi kishilarni ajratib 
turuvchi tabiiy-ijtimoiy to’siqlardan yuksakda turadi. Mamlakatlar, siyosiy 
tuzumlar, chegaralarni butkul inkor etadi. Haqiqat shuki, hozirgi G’arb qadimgi 
Sharqdan o’rganib ulg’aydi. Endilikda Sharqning G’arbdan ta’sirlanishiga ham 
tabiiy xodisa sifatida qarash kerak. Hayotimizdagi ijtimoiy-manaviy burilishlar 
tufayli o’zgarayotgan adabiyotimizda G’arb adabiyoti ta’sirida mavjud an’analar 
ijodiy yangilanib bormoqda. Bu o’zgarish, ayniqsa, xodisalarni ifoda qilish tarzida 
aniqroq sezilmoqda. Xususan, avvallari voqealarni qahramon tilidan bayon 
qilishga xushlamayroq qaralardi. Bunday usul qo’llansa, albatta qahramon o’ziga 
yon bosadi, xodisalar xolis yoritilmaydi, deya tushuniladi. «Hatto», «Mening 
bolalik yillarim...» deya birinchi shaxs tilidan «O’tmishdan ertaklar» singari ajoyib 
asar yaratgan Abdulla Kahhordek ulug’ san’atkor ham «Asarning birinchi shaxs 
tilidan yozish ijodkorni cheklab qo’yadi» deb yoshlarga maslaHatlar bergan edi» 
deb xotirlagan yosh adabiyotshunos Abdulla Ulug’ov «Aslida esa asarning san’at 
darajasini xodisalarning kim tarafidan hikoya qilinishi emas, balki yozuvchining 
badiiy mahorati belgilar ekan» degan xaqli xulosaga kelgan
1
. Nazar Eshonqul 
asarlaridagi qahramonlar hayotda odamlararo qanday gapirsa, shu tarzda 
so’zlatilmaydi. Balki kishilar qanday gapirishni istasa, ko’nglida qanday o’ylasa, 
shu tarzda gapirtiriladi. Yozuvchi bu orqali ularning tasdiq va inkor iskanjasidagi
«men»ning ta’sirchan qiyofasini gavdalantiradi. To’g’risini aytmoq lozim, sovet 
davrida «men» xususida bu tarzda chuqur mulohaza yuritishga, uning qalbidagi 
inkoru isyonlarni ochib ko’rsatishga to’siqlar mavjud edi. Azal-azaldan tasdiq va 
inkor iskanjasida o’z «men»ini izlagan qahramon ko’rsatilgan asarlargina haqiqiy 
san’at namunasi sanalgan. Qadim Sharqning mumtoz adabiyotida ham, hozirgi 
G’arbning zamonaviy adabiyotida ham shaxsning o’z fe’l-atvorini taftishlar hayot 
mohiyatini, inson umri ma’nosini anglashga eltadigan yo’l ekanligi ko’rsatilgan. 
N.Eshonqulning «Hayol tuzog’i», «Tobut», «Yalpiz hidi» turkumidagi bir necha 
hikoyalari, «To’zon», «Lazzat ortida qolgan yurak», «Og’riq lazzati», «Zulmat 
saltanatiga sayohat» hikoyalaridagi «Qora kitob», «Tun panjaralari» qissalaridagi 
«men», «Maymun yetaklagan odam» va «Shamolni tutib bo’lmaydi» 
hikoyalaridagi chol va Bayna momo obrazlari Abdulla Qahhor ta’riflagan «men» 
emas. Ular qilmish-qidirmishlariga iqror bo’ladigan, o’zini taftishu tahlil qilib, 
azoblanadigan, tasdiq-inkor iskanjasida turgan qahramonlar. 
Biroq, «Qora kitob» qissasi, shunigdek, «Hayol tuzog’i», «To’zon», «Lazzat 
ortida qolgan yurak», «Zulmat saltanatiga sayohat» hikoyalari an’anaviy asarlar