Bmi mavzulari banki va uni bajarish bo`yicha uslubiy tavsiyalar

1
ЎзАС, 1996 йил, 16 август. 
1
Йўлдошев 
Қ
. Кўнгил мулки // Жа
ҳ
он адабиёти. – 1998. 1-сон.

---

xilma-xil yo’nalishga mansub asarlar paydo bo’la boshladi. Realizm bilan barobar 
deyarli barcha adabiyot turi, janrlarda diniy, ruhoniy-islomiy talqin ustuvor asarlar 
ko’payib bormoqda. Shaxsni faqat ijtimoiy munosabatlar mahsuli sifatida emas, 
ko’proq ilohiy, tug’ma-tabiiy, sirli-sehrli mavjudot tarzida ko’rsatuvchi, uning 
ijtimoiy tarixi, sharoit-tuzum, davlat, siyosat, mafkuraga bo’ysunmaydigan 
g’aroyib tuyg’u, xislatlarini ong-idrokidan tashqaridagi anglab yetilmagan 
holatlarini badiiy tadqiq etuvchi asarlar ham yaratilayotir. Omonat, tagi puch 
g’oyalarga aldangan shaxs umrining, mehnatining bema’niligini qabariq tarzda, 
ko’pincha ramziy-majoziy timsollar vositasida keskinligi-yu fojeasi bilan 
ko’rsatuvchi asarlar, qahramonlar ham yaratilmoqda. 
Murod Muhammad Do’stning «Lolazor», O’.Hoshimovning «Tushda 
kechgan umr», Sh.Xolmirzayevning «Olabo’ji», O.Muxtorning «Ming bir qiyofa», 
«Ko’zgu oldidagi odam», Tog’ay Murodning «Otamdan qolgan dalalar»
romanlarida, Xurshid Do’stmuxammadning «Orom kursi», Nazar Eshonqulning 
«Maymun yetaklagani odam», «Tobut» hikoyalaridagi personajlar unda yashagan 
muhitning bema’niligiga alohida urg’u beradi. 
Nazar Eshonqul ijodi bilan yaqindan tanishib borar ekansiz, beixtiyor 
yozuvchi tug’ilib o’sgan makon, u yerning odamlari, ularning xarakterlari, o’y-
fikrlari bilan tanishib borasiz. Masalan, Nazar Eshonqulning «Shamolni tutib 
bo’lmaydi» hikoyasida Tersota qishlog’ining nomi keltirib o’tiladi. Bundan 
tashqari adibning «Yalpiz hidi» turkumidagi «Bahor gullari», «Xazonrez» hamda 
«Yalpiz hidi» hikoyalarida qishloqning toza va beg’ubor tabiati quchog’ida 
tug’ilib, xasharga kelib yashayotgan asar qahramoni Samandar tilidan qishloq 
manzaralari mahorat bilan gavdalantiriladiki, o’quvchi beixtiyor o’zini ona-
tabiatning ajralmas bir bo’lagi ekanligini anglab boradi. 
Shuni ta’kidlash lozimki, adib xali talabalik yillaridayok kichik-kichik 
hikoyalar, qissalar mashq etib turdi. Bu esa uning adabiyot maydoniga kirib borishi 
va o’z o’rnini topishida muhim ahamiyat kasb etdi. Uning dastlabki asari «Urush 
odamlari» qissasi hisoblanib, u 1986 yilda, yani N.Eshonqulov endi 23 bahorni 
qarshi olgan chog’ida «Yoshlik» jurnalida e’lon kilingan edi. Albatta, mazkur qissa 
yozuvchining keyingi asarlari darajasida bo’lmasa-da, yosh iste’dodning adabiyot 
maydoniga yanada puxta, mukammal bir qator hikoya va qissalari dunyo yuzini 
ko’ra boshladi. E’tiborlisi, yozuvchining 1989 yili «O’zbekston adabiyoti va 
san’ati» gazetasida e’lon qilingan dastlabki hikoyasi «Maymun yetaklagan 
odam»ning chop etilishi o’zbek nasrida unutilmas voqea bo’ldi. Hikoyaning 
avvalgi davrlar o’zbek hikoyachiligidan butunlay farq qiladigan o’zgacha ohang, 
tarovat kasb etganligi, shakl-mazmunining yangiligi, asar syujeti va obrazlarning 
yangicha talqin va ruhda namoyon bo’lganligi barchani birdek hayajonga soldi. Bu 
o’zbek adabiyotida yangi buloq ko’z ochganidan darak berdi. Mazkur hikoya 
to’g’risida adabiyotshunos, tanqidchi U.Normatov quyidagicha fikr bildirgan edi: 
«80-yillarning oxirlarida adabiyotimizda «Maymun yetaklagan odam» hikoyasi 
paydo buldi. Unda asrga tengdosh, umri asrning alg’ov-dalg’ovlari, bema’ni 
maqsadlar yo’lida o’tgan, adashgan odamning fojeaviy qismati betakror tarzda 
ifoda etilgan edi. 

---

Bu hikoya zamondosh-asrdosh obrazini yaratish yo’lidagi yetmish yillik 
tajribalarning muayyan intixosi ayni zamonda yangi bosqichning boshlanishi 
bo’ldi»
1
.
Nazar Eshonqul hikoyalarini o’qigan o’quvchi asar qahramonlarini 
shunchaki yo’ldan ozgan, «ahloq normalaridan chekingan» yoki «ulug’ maqsadlar 
yo’lida» katta to’siqlarga duch kelgan odamlar deb bo’lmasligini anglab yetadi. 
Yozuvchining ilk hikoyasi «Maymun yetaklagan odam» qahramonini oladigan 
bo’lsak, u o’z umrini, hayotining bor zakovatini asrimizning «ulug’ ishlari»ga 
tikkan, bu borada o’zini ham, o’zgalarni ham ayamagan, qolaversa jamiyat ham 
uni mehnatiga yarasha siylagan, nafaqaga chiqqunga qadar turli lavozimlarda 
ishlagan. Uni faqat ilohiy qismat jazolagan. Xotini o’lib, farzandlari nobop bo’lib 
chiqqan, qariganda tanxo, qarovsiz, ayanchli holga tushib kolgan. U ish, prinsip 
deb qarindosh-urug’idan judo bo’lgan, unda do’stu birodarlar ham yo’q. Eng 
yomoni, uning qalbida qarigan chog’ida bu foniy dunyodan boqiy dunyoga rixlat 
qilish yaqinlashgan damlarda ruhan dillashadigan, ko’ngliga taskin beradigan 
ilohiy e’tiqod yo’q. Bu odam umr bo’yi tayangan mafkura uni mana shu ilohiy 
ne’matdan, ko’ngil xazinasidan mahrum etgan. Bu asarda qanchadan-qancha 
odamlar shu taqlit aldovlarga uchib, iymon-e’tiqodsiz bu dunyodan o’tib ketdi, 
degan xulosa kelib chiqadi. Hikoya qahramoni hayotini tikkan tuzum, jamiyat, 
mafkura shitob bilan yemirilib bormoqda. Unga qo’shilib o’sha kimsa bisoti ham 
yemirilib bormoqda. Dunyoni larzaga solgan inqilobiy o’zgarishlar, odamlarni 
chalg’itgan, halokat choxiga tortgan qudratli tuzum va mafkura o’tkinchi, kuni 
bitgancha o’z-o’zidan to’kilib, nom-nishonsiz yo’qolib ketdi. Ammo inson zotiga 
ato etilgan insof, vijdon, aql-zakovat boqiy. Tashqi va ichki tazyiqlar, shayton 
vasvasasi har kancha yo’ldan ozdirmasin, baribir ertadir-kechdir bu mo’tabar 
xislatlar inson tanida yana qayta tiriladi. Uni o’zligiga qaytaradi. Garchi kechikib 
bo’lsa-da, u o’zining ma’nisiz o’tgan yo’lini mardona, shavqatsizlarcha taftish etib, 
so’nggi chizgan surati orqali avlodlar uchun saboq tarzida muxrlab qoldirishga 
erishadi. 
Hikoyada muallif yosh yigit tilidan so’zlar ekan, asar qahramonini yolg’onga 
qurilgan mafkura tuzog’iga ilingan, avlodning go’yoki cho’lda chanqagan 
yo’lovchining qulog’iga tepalik ortidan daryoning mavjlanishi kabi eshitilgan 
sasdan mast holda bor holicha shu tomonga intilgan, biroq tepalikka chiqib, 
shovqinning cho’lda ungan o’t-o’lanlarni ham supurib o’tayotgan shamolligini 
sezgach, hayotdan, yashashdan xafsalasi pir bo’lgan, bor umidi so’ngan inson 
holatini o’ziga xos tarzda ifodalay olgan. Asar «Bu voqea uch yillar oldin bo’lgan 
edi»
4
deya sirli tarzda boshlangan bo’lib, u xalqimizning og’zaki ijod namunalari – 
ertak, afsona hikoya qilinayotgandek bir tarzda boshlanadi. 
«Shu ko’chadagi uyni ijaraga olib, ko’chib kelganimda, cholning sharti 
ketib, parti qolgandi. U ko’chaning muyulishida, men egallagan uyga qo’shni 
hovlida yashardi. Uni birinchi marta uyning oldidagi eski o’rindikda chuqur o’yga 
tolgan holda ko’rgan edim. U qoboqlari soliq, soqoli qirilmagan, bir paytlar semiz