Bmi mavzulari banki va uni bajarish bo`yicha uslubiy tavsiyalar

1
Эшонқул Н. Ўлик мавсум. Ёшлик. 1996. 3-сон. 
 

---

Zero, ustoz xaq ilmini, haqiqiy hayot sirlarini o’rgatuvchi edi. U aynan shu sohani 
talabalarga o’rgatardi. Fikrimizga quyidagi parcha misol bo’la olishi mumkin: 
«Yo’q, - dedi o’qituvchimiz biroz pisanda ohangda; u har birimizning 
qalbimizda o’zining xaykalini yasab ulgurgan qiyofasiga zaxarxanda tus berdi. – 
Tana o’lib ketaveradi. G’oya yangi avlod bilan birga yangidan tug’ilaveradi. Uni 
ko’mib bo’lmaydi – uni ko’mishgan taqdirda ham u qabrdan chiqib yana dunyoni 
boshqaraveradi. – U shunday deb sirli tirjaydi...». Zukko o’quvchi o’qituvchi 
ta’kidlayotgan «g’oya»ning nimaligini osonlik bilan anglab olishi mumkin. 
«G’oya» - bu ruh. haqiqiy hayotda yashash ruhlarga nasib etadi. O’qituvchi 
aytayotgan g’oyaning yangi avlod bilan qayta tug’ilishi inson farzandiga ato 
etilishi ruhga bir ishora. Zotan, har bir go’dak dunyo yuzini ko’rar ekan unga jon 
va ruh ato etiladi. Bu yolg’on dunyoda makon ham zamon ham, barcha 
tushunchalar chegaralangan. Shundan kelib chiqib, talabalar, ya’ni xaq talabalar 
o’zlari cheksiz ishonishni istagan obyektni topishlari mahol edi. Binobarin, 
ta’kidlaganimizdek bu yolg’on dunyodagi har bir narsa chegaralangan. Demakki, 
unga muhabbat ham cheksiz bo’lmog’i mumkin emas. Talabalar cheksiz sevish 
uchun aynan o’likni tanlaganlari ham shu boisdan bo’lishi mumkin. Chunki, bu 
yolg’on dunyodan farqli o’laroq huquqiy dunyoda xech narsa chek va chegaraga 
ega emas. «O’lik mavsum» hikoyasi Nazar Eshonqul ijodining eng yaxshi 
namunalaridan biri bo’lib, hikoyada til ham, tasvir ham, qolaversa ravon falsafiy 
mushohada ham kitobxonda qizikish uyg’otadi. «Og’riq lazzati» ham yuqoridagi 
hikoya bilan bir jurnalda bosilib chiqqan. 
«Og’riq lazzati»dagi yo’nalish ham «O’lik mavsum»dagidek ramziy – 
taxayyumiy yo’nalishdir. Yozuvchi dunyo, uning mohiyati, undagi hodisotlar sir 
sinoatini ma’lum bir timsollari va falsafiy qarashni ilgari surmoqchi bo’ladi. 
Yozuvchining qarashlari, guyoki qorong’u xonani yulduz qurt bilan yoritgani kabi 
aniq ravshan xulosalar shaklida emas, o’sha xulosalarga turtki shaklida berilgan. 
Binobarin, yulduz yoritgan xonada ko’rish uchun kishining o’zida tiyrak ko’z 
bo’lmog’i lozimligidek, Nazar Eshonqulning bu hikoyasini tushunmoq uchun 
o’tkir aql lozim. Biroq bu hikoya o’quvchilari cheklangan degan fikrni keltirib 
chiqarmasligi lozim. Zotan, «O’lik mavsum», «Og’rik lazzati» kabi yo’nalishda 
yaratilgan asarlar o’quvchiga hech qanday majburiyat yuklamaydi. Ularda 
muayyan bir fikr ilgari surilmaydi, balki o’sha fikr tomon yo’nalish beriladi, xolos. 
Mazkur asarlardagi taxayyumiy tasvir ertak va afsonalardagiga yaqin bo’lib, 
o’quvchining asar bilan zerikmasdan tanishib chiqishga asos bo’ladi. Asarni o’qib, 
fikr tomon yo’nalishini topgan o’quvchining qanday xulosaga kelishi muhim emas, 
muhimi, u o’zining aqliy imkoniyatlari va tasavvurini ishga soladi, hamda shunga 
yarasha xulosaga keladi. «Og’riq lazzati» ham «O’lik mavsum» kabi talabalar 
tilidan hikoya qilinadi. Ikki talaba har kuni shahar o’rtasidagi maydonga kelib 
g’alati tomoshaga guvoh bo’lishardi. Bu yerda o’z – o’zini qiynab lazzatlanuvchi 
kishilar o’z san’atlarini namoyish qilishardi. San’atkorlar «tanlari chok-chokidan 
gezargan, azbaroyi og’riq va azobdan deyarli shilinib tushgan yelkalardagi 
yag’irga quyosh shula’lari tushganda yaltirab ketar, oyoqlarini oldinga 
cho’zgancha turishga ham madorlari kelmay nestu zabun bo’lib o’tirishardi»
1
. 
Ularning bu xolatlarini tomosha qilishga ko’plab odamlar to’planishardi. 

---

Tomoshabinlar hattoki kechalari ham maydonga kelishar va cheksiz 
azoblanayotgan mahkumlarni ko’rib ba’zan befark, ba’zan qiziqish bilan og’riq 
lazzatidan titrayotganlarni kuzatishardi. Maydondagilarni maxsus nazoratchilar 
kuzatishardi. Bu nazoratchilarning vazifalari maydondagilarning ishorasiga ko’ra 
ularni qiynash edi. Asarda azoblanayotganlar – mahkumlar deb ataladi». Gazetalar 
har kuni mahkumlarning yangi – yangi muvaffaqiyatlari to’g’risida sahifa-sahifa 
maqola, xabarlar berishar, tomoshabinlar esa ertasiga mahkumlar bilan bo’ladigan 
yangi tomoshani orziqib kutgancha tong ottirishar, sal bo’sh vaqt topilsa, 
maydonga qarab chopishardi». «Biz shaharning qaysi burchagiga bormaylik, 
mo’jizaviy san’atkorlikka va uni olqishlayotgan muhlislar olomoniga duch 
kelardik». 
Mahkumlar orasida «to’rtinchi» deb atalmish g’aroyib bir mahkum bor edi. 
Uning g’aroyibligi o’z san’atini hammadan ko’ra chiroyliroq va fidokorona 
namoyish etish bilan izohlanardi. O’sha «turtinchi» uz san’atini eng yuqori 
nuqtaga ko’tara olishga qodir edi. Buning isboti sifatida «to’rtinchi» o’z yuragini 
sug’urnib olishlariga ruxsat beradi. Butun olomon «to’rtinchi»ning bu fidokorligini 
olqish bilan kutib oladi. Nihoyat o’sha kuni yetib keladi. «Nazoratchilar 
tomoshabinlarning xayqirigi ostida ishga kirishdilar: ular mahkumning yuzi 
maydonga yaxshi ko’rinib turishi uchun yurakni orqa tomondan chiqarib olishga 
qaror qildilar». Nazoratchilar mahkum «to’rtinchi»ning ko’krak qafaslarini arralar, 
kesar, chopar edilar. Bu vaqtda mahbusning yuzi og’rik lazzatidan yorishib ketar, 
unda tabassum jilvalanib turar edi. Bu tabassum eng so’ngi nafasgacha uning 
yuzini tark etmay turadi. Nihoyat, nazoratchi mahkumning yuragini sug’urib oladi. 
Mahkum «to’rtinchi» yuzida tabassum qotib qolgan kuyi gursillab yerga qulaydi. 
Tomoshabinlar xayratomuz vokea ta’sirida terilariga sig’may quvonishar, 
mahkumning jasadini gullarga ko’mgancha uni olqishlashardi. Nazoratchi ham 
«to’rtinchi»ning jasadiga ta’zim qilgancha yurakni uning ko’kragi ustiga qo’yadi. 
«Shundagina biz og’rik farog’atidan so’ng ham, o’zimiz turgan zaminga 
tushmaganini angladik – u narigi, ya’ni lazzat yurtida qolgan edi, uning jonsiz 
tanasi ham san’at asariga aylangan va yashnoq gullarga ko’milib yotardi». 
Hikoyani o’qib chiqqan o’quvchida og’riq «azob san’ati» bu yashash, hayot 
san’atidir degan xulosaga keldik. Binobarin, mazkur san’atni amalga 
oshiruvchilarning mahkumlar deb atalishi ham fikrimizni tasdiqlashi mumkin. 
Zero, inson bu hayotda yashashga mahkum etilgan. Ya’ni u o’zining inon-ixtiyori 
bilan bu dunyoga kelgan emas, shuningdek ushbu hayotda mavjudlik ham uning 
istaklari chegarasidan tashqarida. Yirik faylasuflar, mutafakkirlar hayotni xamisha 
o’zlari uchun bitmas azob manbai deb bilishgan. Balki shu tufayli ularning o’y 
fikrlarida, ijodlarida badbinlik ruhi kuchli. Ammo bu badbinlik ularni butunlay 
boshqargan desak xato bo’ladi. Zotan ular yashagan, ijod qilishgan va hayotga, 
yashashga chorlashgan. Nazar Eshonqulning «Og’riq lazzati» hikoyasi xam 
yashashga chorlaydi, azoblarga mardonavor bardosh berishga undaydi. Asarda 
tasvir etilgan nazoratchilar ham insonlarni tashkil etadi. Zero, bu dunyoda insonga