ertalablari daftarimizni qo’ltiqlab, nonushtaga ham kelmasdan saboqqa yugurar;
...insoniyotga hayoldan kelajak sari xaloskorlik kemalari yasab berish uchun birin-
ketin, biroq bir paytning o’zida saboqxonaga yig’ilardi». Vaqt o’tgan sari
domlaning obro’ e’tibori ham o’sib borar, u endi o’zi dars berayotgan talabalar
o’rtasida balki boshqa soxalarda ta’lim olayotgan talabalar o’rtasida ham mashhur
edi. Domlaning shuxrati daqiqa sayin ortadi, u endi barcha talabalar uchun
komillikning timsoli bo’lib qolgan edi. Darslarni eshitish to’g’rirog’i, domlani
ko’rish istagi bilan kelgan talabalarning ko’pligidan darsxonalar torlik qilib, katta
bayram o’tkazish uchun mo’ljallangan xona uning dars o’tishi uchun bo’shatib
berilgandi. Boshqacha aytganda, domlaning darslari bayramga aylangan edi. Ular
darslardan bo’sh vaqtlari ham domlaning ixtiyoriga o’ta boshladi, ya’ni ular
darslardan bo’sh pallalarida ham domlaga, uning ma’ruzalariga taqlid qilib
bahslashishardi. Eng sara talabalar pivoxonalarda yig’ilishib domlaning
ma’ruzalarini tahlil qilishardi. Ularning shoirlari o’z ustozlariga atab she’rlar
yozishardi. Shunday kunlarning birida, ta’tilga yaqin qolgan bir paytda talabalar
domlaning o’z davralariga taklif qilmoqchi bo’lishadi. Ularning biri domlaning
manzilgohini qiyinchilik bilan aniqlab, uni izlab yo’lga tushadi. Talaba manzilni
topgach xushidan ayrilganday bo’lib ortga yuguribdi. Sababi ko’rsatilgan
manzilgohda qabriston joylashgan edi. Ertasi kuni bu mudhish xabardan hamma
xabar topadi. «Bizga o’lik ustozlik qilibdi... Biz o’likka muhabbat qo’yibmiz...».
Hikoya haqidagi ilk fikr adabiyotshunoslar tomomnidan aytildi. Bu fikr
quyidagicha: «Odamning qonini so’radigan o’likni vampir deyishadi. Ammo Nazar
Eshonqul tasvirlagan vampir pakana emas, o’ta zamonaviy vampir! U qon
so’rmaydi. Qon so’rish o’rta asrlarda qolib ketgan. U odamning mehrini, e’tiborini,
umidini, ishonchini, orzu o’ylarini so’radi. Eng dahshatlisi vaqtni, umrini so’radi...
Lekin hikoya shundayki, uni yuzta odam o’qisa yuz xil fikr bildirishi mumkin»
1
.
Haqiqatdan ham hikoyani polifonik asarlar sirasiga kiritish mumkin. Shunga
ko’ra undagi mavjud ramzlar turlicha tahlil etilishi tabiiy hol. Biz hikoyada mavjud
ramzlarga asoslangan holda quyidagicha fikrga keldik. Ma’lumki, hikoya Lotin
Amerikasi hikoyachilik maktablaridan, aniqrog’i, ilohiy realizm oqimidan
ta’sirlanib yaratilgan. Lotin Amerika adabiyoti, jumladan, mazkur oqim ham
ramziy–majoziy tasvirlarga tayanadi. Ulardagi ramzlar asos va manba qilib esa
o’sha xalq tarixi madaniyatida chuqur iz qoldirgan voqea-hodisa hamda ba’zi urf-
odatlarga maishiy va ma’naviy hayotdagi turg’un, ilohiylashtirilgan tushunchalar,
predmetlar olinadi. Xuddi shuningdek, Nazar Eshonqulning «O’lik mavsum»
hikoyasi ham musulmonlarda, shu jumladan o’zbeklarda mavjud bo’lgan o’limdan
keyingi hayot degan tushuncha tahlilidan iborat. Hikoya aynan mana shu
tushunchaga asoslangan, yohud shu tushunchani obrazlar va ramzlar yordamida
badiiy shaklda jonlantirgan. Fikrimizcha, o’likning ayni ustoz timsolida tasvir
etilishi ham dalil bo’la oladi. Talabalar esa haqiqat va mohiyat sirlarini anglashga
intiluvchilardir. Shu sababli bo’lsa kerak, hikoyaning biron yerida talabalar qaysi
sohani o’rganishayotganini, ustoz esa nimadan dars berayotgani qayd etilmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: