Bizfoydalanayotgantilturlibirliklardan, vositalardaniborat. Ularningharbiritildao'ziningmuhimvazifasinibajaradi. Tahlilqilgandatilbirliklariajratiladi, aniqlanadivaizohlanadi

7-mashq. Quyidagi so'zlarga so'z birikmalari bilan ifodalangan ma'nodoshlar toping. Ular asosida gaplar tuzing. Televizor, maktab, qo'zi, olqor, ayg'ir, kitob. N a m u n a: Olqor - yovvoyi tog' echkisi. Biz kecha tog'da olqorlarni ko'rdik. Kecha biz tog'da yovvoyi tog' echkilarini ko'rdik.


BILIB OLING. So'z birikmalarida ma'no, tushuncha ancha aniq va ravshan bo'ladi. Qiyoslang: nor - erkak tuya, g'o'nan - uch yashar ot, ezma -sergap odam. Shuning uchun lug'atlarda so'zning ma'nosini ochib berishda so'z birikmalaridan foydalaniladi.

So'z birikmasi va qo'shma so'z

So'z birikmasida ham, so'zda ham qismlar bir xildagi so'z turkumlariga old bo'lishi, har ikkalasi ham bir xil grammatik shaklga ega bo'lishi mumkin. Masalan, oq qush – oqqush (har ikkisida ham sifat + ot), suv ilon – suvilon (har ikkisida ham ot + ot). Bu ularning shakliy o'xshashligidir. Lekin so'z birikmasidagi qismlar ma'no mustaqilligini saqlagan bo'ladi. Qo'shma so'z tarkibidagi qismlarning ma'nosi esa saqlanmagan bo'lib, qo'shma so'zning umumiy ma'nosi orqali anglashiladi.
So'z birikmasidagi qismlar orasida grammatik aloqa sezilib turadi, qo'shma so'z qismlari orasidagi grammatik aloga esa yo'qolgan bo'ladi.
So'z birikmasini tashkil qilgan qismlarning har biriga alohida-alohida so'roq berish mumkin: kitobni (nimani?) o'qimoq, uydan (qayerdan?) chiqmoq kabi. Qo'shma so'zlarga esa yaxlit bir savol berish mumkin: kungaboqar (nima?), kamquvvat (qanday?).
So'z birikmasining qismlari o'z mustaqil so'z urg'usini saqlagan bo'ladi (uyning eshigi, xatni o'qidim, tez yugurdi), qo'shma so'z esa umumiy bir urg'uga ega bo'ladi (oqko'ngil, bilakuzuk, Yangiqo'rg'on).
Qo'shma so'zlarning ko'pchiligi tarixan so'z birikmalari asosida yuzaga kelgan.


8-mashq. Berilgan gap juftliklaridagi ajratib ko'rsatilgan til birliklarini qiyoslab, ularning ma'nolaridagi va yozilishdagi farqlarini aniqlang, bu haqda xulosa chiqaring.