Bioorganik kimyo

 Oqsil  va  aminokislotalarning  aminokislota  ketma-ketligini 
aniqlash  uchun  kimyoviy,  fermentli  va  fiziko-kimyoviy  usullar 
birgalikda qo’llanadi. 

---

 
62 
Fenilizotiotsianat 
usuli. 
Aminokislota 
ketma-ketligini 
aniqlashda  asosiy  usul  bo’lib,  1950-1956  yillarda           
tomonidan tavsiya etilgan polipeptid zanjirini  fenilizotiotsianat(
    , 
 
 
 
 
           )  yordamida  degradasiyalash  usuli  hisoblanadi. 
Edman  usuli 
   oxirgi  aminokislotalarni  feniltiogidantoin  (   ) 
tarzida ketma-ket parchalashga imkon beradi. 
 
 
 
 
 Degradatsiyalanishning  har  bir  sikli  to’rt  bosqichdan  iborat  bo’ladi: 
1)  feniltiokarbomoil  (
   )-peptidni  hosil  bo’lishi;  2)     oxirgi 
aminokislotaning  anilinotiazolinon  tarzida  ajralishi;  3)  tiazolinonni 
    ga izomerlanishi va qiyoslanib, o’xshashligini ainqlash. Birinchi 
bosqichda 
      peptidni  protonga  ega  emas 

-aminoguruhiga 
birikadi. Reaksiya uchuvchan bufer sistemalarda  (
    9.0-9.5) 
olib 
boriladi;  asos  sifatida  uchlamchi  yoki  geterosiklik  aminlardan 
(trietilamin,  dimetilallilamin,  piridin)  foydalaniladi.  Bu  bosqichni 
unumi  qo’shimcha  reaksiyalar  hisobiga  kamayishi  mumkin.  Peptidni 
     guruhini  havo  kislorodi  ta’sirida  oksidlovchi  desulfirlanishi, 
erituvchi  va  reagentlardagi  oz  miqdordagi  aldegidlar  hisobiga 
peptidlarni 

-aminoguruhini    Shiff-asoslarini  hosil  qilishi  shunday 
reaksiyalarga kiradi. Shuning uchun peptidlarni Edman usuli bo’yicha 
degradatsiyalanish  inert  gaz  atmosferasida  va  oldindan  izchil 
tozalangan  reagentlar  ishtirokida  amalga  oshiriladi.  Ishqoriy 
sharoitlarda 
      difeniltiomochevina  va  anilin  hosil  qilib 
gidrolizlanadi. 
Qo’shimcha 
mahsulotlar 
aminokislota 
feniltiogidantoinlarini  aniqlash  uchun  qiyinchilik  tug’diradilar, 
shuning uchun birikish bosqichidan so’ng reaksion aralashma      va 
qo’shimcha  mahsulotlardan  tozalash  uchun  ekstraktsiya  qilinadi. 
Degradatsiyalanishni  ikkinchi  bosqichida  suvsiz  kuchli  kislotani 
O
 
H
 
C 
6
 H 
5
  N C S     
H N 
C O 
R 
C H 
N H 
C O 
C H 
R ' 
C H  C O  N H  C H 
H 
2
 N 
R 
C O 
R ' 
 
C 
6
 H 
5
  N C S    + 

---

 
63 
ishtirokida  (odatda  triftorsirka  kislota) 
   oxirgi  aminokislota  2-
anilino-5-tiazolin  hosil  qilib  ajraladi,  keyingi  aminokislotani 

-
aminoguruhi  erkin  holatga  keladi.  Reaksiya  osonlik  bilan  boradi  va 
polipeptid  zanjiri  bir  tekisda  parchalanadi,  ammo  glutamin  qoldig’i 
peptidda 
   oxirgi 
kelganda  degradatsiyalanishni  to’suvchi 
piroglutamin  kislotaga  aylanishi  mumkin.  Aspargin  kislotali 
sharoitlarda  (ayniqsa  Asn-Gly  ketma-ketligida)  jarayonni  borishiga 
to’sqinlik  qiluvchi  halqali  imid  hosil  qilishi  mumkin.  Izomerlanish 
bosqichi  ikki  ketma-ket  reaksiyalardan-tiazlinonni  aminokislota 
      hosilasiga tezda gidrolizlagishi va uni 3-fenil-2-tiogidantoinga 
izomerlanishdan  iborat.  Ba’zi 
     lar  izomerlanish  sharoitlarida 
(
                      )  qisman  parchalanadilar.  Masalan  serin 
   si 
suv  molekulasini  oson  yo’qotadi,  treoninda  ham 
degradatsiyalanish bosqichi kamroq darajada sodir bo’ladi.     larni 
parchalanishini  oldini  olish  uchun  izomerlanish  turli-  tuman  tiollar 
(ditioeritrol,  butanditiol)  ishtirokida  amalga  oshiriladi.  Ajralgan 
    
larni  qiyoslab,  o’xshashligini  aniqlash  peptidlarni  Edman  usuli 
bo’yicha  degradatsiyalanish  jarayonini  asosiy  bosqichi  hisoblanadi. 
Uzoq vaqt davomida bu maqsadlar uchun qog’oz xromatografiyasidan 
foydalanilgan,  ammo  hozirda  sezgir  va  tezkor  usullar:  silikagel  va 
poliamiddagi mikroyupqa qatlamli xromatografiya hamda suyuqlik va 
gaz-suyuqlik  xromatografiyalari qo’llanmoqda. Bir o’lchamli va ikki 
o’lchamli  mikroyupqa  qatlamli  xromatogafiya  uchun  bir  necha 
erituvchilar  sistemasi  ishlab  chiqilgan. 
     larni  aniqlash  bu 
hosilalarni  spektrni 
  -sohasida  (
 
    
=265-270  nm,  ekstinktsiya 
molyar koeffitsienti o’rtacha qiymati 16000 ga teng) kuchli yutilishga 
ega  ekanliklaridan  foydalaniladi.  Plastinkalarda  sorbent  tarikbiga 
fluorestsirlovchi  reagent  qo’shiladi.  Usulni  sezgirligi  1  nanomol  
moddani  tashkil  etadi.  Suyuqlik  va  gaz-suyuqlik  xromatografiya 
odatda  sekvenator  bilan  birgalikda  aniqlashda  qo’llanadi.  Gaz-
suyuqlik 
xromatografiyasida 
moddalar 
uchuvchan 
holatga 
keltirilgandan  so’ng  suyuq  faza  (odatda  silikon  fazalar  aralashmasi) 
bilan  to’ldirilgan  maxsus  kolonkalarda  bo’linadilar.  Ba’zi       lar 
xromatografiya 
qilishdan 
oldin 
ularni 
uchuvchanligi 

---

 
64 
(
                      
 
    yoki  bo’lishni  yaxshilash  uchun 
(
             )  silil  hosilalariga  aylantiriladilar.  Shuning  uchun 
tekshirish ikki usulda (silillangacha va unlan so’ng) amalga oshiriladi. 
So’nggi yillrda      larni  aniqlash uchun yuqori samaradorlikka ega 
“qaratilgan  fazali”  suyuqlik    xromatografiyasi  qo’llanmoqda.  Bu 
usulni  ahamiyatga  molik  tomonlari:  yuqori  sezgirlik(30-50  pmol)  va  
tezligidir(10  minut).  Ko’pchilik  holatlarda  mass-spektrometriya  va 
aminokislotalarni aniqlash usullari qo’llanadi.