Бионизм келажак архитектураси Режа: Биошаҳар. Биошаҳарни моделлаштириш

3.1-жадвал
Турли ёшларда тарн баландлиги ва киндик билан оёқ товони о ъртасидаги вертикал масофанинг о ъзаро муносабати (Сейзинг бо ъйича)

Ёш	Тана баландлиги, м	0ъзаро муносабат
0	0,485	2,00
1		1,90
2	0,863	1,84
3	—	1,79
4	—	1,75
5		1,70
6	—	1,68
7	—	1,67
8	—	1,65
9	—	1,64
10	—	1,64
11	—	1.63
12	—	1,63
13	—	1,625
17	-	1,590
21	1,731	1,625

Бундай маълумотларнинг вақт кетма-кетлигидаги ҳолати, ёки асимптоматик, ёки олтин қирқимга тенг ёки деярли тенг бўлган, кўрилаётган таҳрифнинг экстремал мазмуни мавжудлигини билдиради. Сейзинг томонидан ўрганилган пропорсия 0ъзгаришининг қонуниятларини текшириш ва уларга аниқлик киритиш мақсадида, одам танасининг геометрик моделининг тузилишидаги катта аҳамиятга эга боМган ва бошқа пропорсионал муносабатлар, Ю.С.Лебедев, В.Ф.Жданов томонимиздан, ўзида адабий антропометрик маМумотларнинг статик анализи ва турли ёшдаги одамларнинг морфометрик жиҳатларини эксперементал ҳисоблашларини ўз ичига оладиган тадқиқотлар олиб борилди (3.2-жадвал).

Шуни ҳам айтиб оМиш жоизки, қуйида келтирилган муносабатларга олтин қирқимнинг киритилиши ва шу қатори одам танаси пропорсияларининг формализатсияси биринчи қарашда табиий кўринмайди. Олтин қирқимдан фойдаланиш асосидаги аналогик формализатсия, жадвалдаги доимий пропорсионал ўзаро муносабат учун ҳам қоМланилиши мумкин. Шу орада 5 - тартибдаги симметриянинг табиатда кенг тарқалгани ва уни олтин қирқим билан богМиқлигини ҳисобга олиб, одам танаси тузилишида ўзаро богМиқ ва бир-бирини тақозо этадиган муносабатлар ягона динамик модели мавжудлиги ҳақидаги гипотезани илгари суриш мумкин.
Бироқ, олтин пропорсияларни аниқловчи усуллар жуда муаммолидир. Бу ҳақда Г.Б.Борисовский ҳам гапириб ўтади:
“Биз одам танасига қараганимизда, унинг тана аҳзоларини ўзаро солиштира бошлаймиз. Агар унинг оёқлари жуда узун бўлса, уни узун оёқли деб атаймиз. Агар калта боМса, калта оёқ деймиз. Катта бошли - бу боши жуда катта боМганлар. Тана аҳзолари бирбирига мувофиқ боМган одам ҳақида - пропорсионал тузилган деймиз.
Лекин ҳеч ким ва ҳеч қачон товондан кўкракгача бўлган масофани кўкракдан энсагача боМган масофани солиштирган ҳолда, тана пропорсияси ҳақида гапирмайди. Ёки товондан киндиккача ва ундан энсагача боМган масофани солиштирмайди. Ҳеч ким одам танасининг пропорсиясини, пропорсия бўйича мутахассислардан ташқари, бу тарзда қидирмайди. Улар фақатгина ўзларининг пропорсиялар системаларига мос келувчи нарсалами таққослашади. Масалан, пропорсионал сиркулғнинг оёқчалари Венера Милосскаянинг киндигига тўғри келса, бу яхши белги ҳисобланади. Бу нафосатли мрамор танани берилган пропорсионал схемага жойлаштириш лозим бўлади. Бу схемага унинг қандай жойлашиши боМса, унча ҳам муҳим эмас. Пропорсионал схема, тадқиқотчимиз ишонган схема боМса кифоя.
Бундай ҳолатнинг сабаби - ҳар ерда ўзининг тартибини ўтказишга бўлган хоҳишдир”.
Антик канонларга биноан, одам боши бўйига иккита тенг қисмга бўлинади. Юз қисми боМса, учта тенг қисмга бўлинади: соч бошланишидан, қошнинг ёйигача, қошнинг ёйидан буруннинг пастки қисмигача ва ундан дахангача. Қошнинг ёйидан буруннинг пастки қисмигача бўлган масофа, буруннинг пастки қисмидан дахангача боМган масофадаги каби учга бўлинади. Биринчи ҳолда бу, қошнинг ёйидан кўзнинг қирқимигача, кўзнинг қирқимилан буруннинг учигача, буруннинг учидан буруннинг пастки қисмигача бўлган масофадир. Иккинчи ҳолда эса, бу буруннинг пастки қисмидан икки лабнинг ўртасигача, лабнинг ўртасидан, пастки лаб ва дахан орасидаги чуқурчагача ва ундан дахангача боМган масофадир. Кўз ёш қопчигМари орасидаги масофа, битта кўз қирқимининг узунлигига тенг. Қулоқламинг узунлиги бўйига, қош ёйлари ва буруннинг пастки қисмига жойлашади.
Расм чизиш бўйича замонавий методик қоМланмаларда, одам боши тузилишини ҳажмий - конструктив тасвирлаб берувчи А.Дюрернинг классик чизмаси намуна қилиб келтирилади. А.Дюрер, бу ерда бош ва унинг қисмлари қурилишида антик алгоритмдан фойдаланишига ҳеч қандай шубҳа йўқ. Худди шу нарса, Леонардо да Винчи, Голбейн ва уйғониш даврининг бошқа рассомларининг анатомик тасвирларига тегишли.
Меъморчиликда “олтин қирқим”.
“Олтин қирқим” ҳақидаги китобларда меъморлик асарлари, ранг тасвирда боМганидек ҳамма нарса асарни қабул қилувчи - идрок этувчи одамнинг нигоҳига богМиқ, ва агар иншоотнинг бир тарафидаги кўриниш ушбу иншоотни “олтин қирқим”га асосланган деган фикир берса, бошқа кўриниш - нигоҳ нуқтаси батамом аксинча фикрни илгари суриши мумкин. “Олтин қирқим” оМчамларнинг энг тўғри - осуда боМган нисбатларини беради. Қадимги гретсиянинг энг гўзал меъморлик асарларидан бири бу Парфенон дир (е.а. В а.).

Парфенон қисқа тарафлари бўйича 8-та ва узун тарафлари бўйича 17-та устунга эга. Унинг туртиб чиқган жойлари яхлит пентилей мармаридан қилинган. Қурилишда ишлатилган хом ашёларнинг улуғ сифатлиги Гретсия меъморлик асарларини бўяшда ишлатилиб келинаётган услублами қоМламасликга имкон берди, бу хом ашёлар қисмларнинг ўзига хослигини ажратиб туришига ва асосий ранг кўк ва қизил боМишига имкон берди бу эса ўз навбатида ҳайкалтарошлик асарларининг орт рангига айланди. Иншоотнинг баландлиги унинг энига 0,618 нисбатга тенг. Агар Парфенон “олтин қирқим”га асосан боМинса, тарзнинг у ёки бу бўртиб чиқиши ҳосил боМади.
Қадимги давр меъморлигини яна бир мисоли бу Пантеондир.
Машҳур русс меъмори М.Казаков ўз ижодида “олтин қирқим”ни кенг қоМлаган. Унинг маҳорати кўп қирралик эди, лекин махоратнинг очилиши турар жой биноларини ва дала ҳовлиларини лойиҳалаш даврига тўғри келди. Мисол учун “олтин қирқим” қонуниятларини Кремлдаги Сенат иморатида учратиш мумкин. М.Козанский лойиҳаси бўйичал Москвада Голитсқн шифохонаси қурилган, ҳозирги вақтда у Н. И. Пирогов номидаги биринчи клиник шифохона деб юритилади. Яна бир меъморликни мукаммал асарларидан бири бу - Москвадаги Пашков (1812 йилда қурилган) уйидир, унинг муаллифи В.Баженовдир. В.Баженовнинг мукаммал асари Москва марказининг ансамблига тоМа қонли ўрнашди ва уни бойитди. Уйнинг ташқи кўриниши у ерда қаттиқ ёнгМн боМганлигига қарамай деярли ўзгаришларсиз бизни кунларгача етиб келди.
Уни таҳмирлаш жараёнида бино янада маҳобатли ўлчамларга эга бўлди. Унинг ички тархи ҳам сақланмаган, аввалги тарх ҳақида фақат пастги қаватлар тарх лойиҳаси маълумот беради. Меъмоминг кўпгина айтган гаплари ҳозирги кунда ҳам бизни диққатимизни тортмоқда. 0ъзининг энг севимли санъати тўғрисида В.Баженов шундай дейди: “Меъморлик - асосий 3 нарсага эга: бинонинг чиройи, хотиржамлиги ва мустахкамлиги... Буларга эришиш йўлида пропорттсия, перспектива, механика ёки умуман физика ҳақидаги билимлар қўл келади, боМаминг ҳаммасига сардор таффақур дир”.
Ле Корбюзе Модулори. 0ъзининг фаолияти давомида бионик принсип ва тадқиқот усулларидан фойдаланувчи архитекторлар, архитектуравий биониканинг асосчиларидан бири сифатида машҳур франсуз архитектори Ле Корбюзенинг ижоди ҳақида айтиб ўтишса хато бўлмайди.
Ле Корбюзе болалигида тажрибали ўқитувчи ёрдамида табиатни ўрганади. 0ъсмирлик пайтида эса, Уйғониш даври усталари яратган ишлар билан танишиш имкониятига эга бўлади. Кейинчалик, у ҳаётидаги лейтмотив қилиб олган дунёқарашини билдириб, уни қуйидаги сўзларда намоён қилади: “Гуллар, ўсимликлар, дарахтлар, тоғлар ўзининг оламида яшаб, доимо юқорига интилишади. Уларнинг ташқи қиёфаси, ўзининг асл улуғлиги ва ифодалилиги билан эътиборни тортади. Биз табиат кўринишлари ўртасидаги боғлиқликни ҳис қилиб, бутун олам бўйлаб таралаётган уйғунликни кузатиш учун тўхтаймиз. Архитектура, ҳайкалтарошлик, рангтасвир бутунлай фазо (бўшлиқ) билан боғлиқ ва уларнинг ҳар бири ўзининг ўрнига эгадир. Энг жиддий нарса бу ерда шуки, эстетик эмотсиянинг калити бўлиб фазо (бўшлиқ)ни қабул қилишга хизмат қилади”.
Бу ўлчамлар танловининг тўғрилиги архитектор - назариячиларда шубҳа уйғотади. Ҳақиқатан ҳам, 6 - жадвалда келтирилган замонавий морфометрик тадқиқотламинг натижаларига биноан, бир неча спортчилар гуруҳларининг (сузувчилар, футболчилар, югурувчилар) ўртача бўйи баландлиги 1,762 м га тенг. Коеффитсиенти тахминан 2,4 % га тенг. Спортчиларнинг максимал ва минимал бўйи 1,889 ва 1,636 деб ҳисобланади. Аналогик натижалар одам фигурасининг пропорсиясининг тадқиқоти жараёнида СНИИТИА архитектуравий бионика лабораториясида олинди. Масалан, 1941 - 1961 - йилларда (яъни 1981 - йилга нисбатан 20-40 ёшга фарқли) Москвада тугМлган эркакламинг бўйи 1,765 метрни ташкил этади; шу ёшдаги аёллар эса 1,635 метрдир.