Biologiya 5 new indd

f k
M
T o ‘ raxon
U zoq ovna
R ah im ova
J a lo lid d in
A z im o v ic h
A z im o v
• biologiya sohalari
• dehqonchilik
• chorvachilik
• tibbiyot
• o ‘zbek olimlari
1. Biologiya qanday sohalarga bo'linadi?
2. Tirik organizmning tashqi va ichki tuzilishini o'rganuvchi fan- 
lar qanday nomlanadi?
3. Sistematika nimani o ‘ rganadi?
4. Abu Nasr Forobiy to ‘g ‘ ri ovqatlanish tartibi haqida qanday 
fikr bildirgan?
5. Biologiya fanining rivojlanishiga munosib hissa q o ‘shgan 
yana qanday o ‘zbek olimlarini bilasiz?
6. Siz biolog olim bo‘ lganingizda qaysi sohada shug‘ ullanishni 
xohlagan bo‘ lardingiz? Nima uchun?
7

---

1- la b o r a t o r iy a m a s h g 'u lo ti
=* 1 .1 . X a v f s iz lik t e x n i k a s i q o i d a l a r i b ila n t a n is h is h
1. Laboratoriya va amaliy m ashg‘ ulotlarni o‘qituvchingiz nazorati 
ostida amalga oshiring.
2. M ashg‘ ulotlarni bajarish tartibini diqqat bilan o ‘qib chiqing.
3. Kerakli jihozlarni topib, stol ustiga tartib bilan q o ‘ying. Ortiqcha 
narsalarni olib tashlang.
4. Asboblarning sozligini, idishlarning butunligini tekshiring. Darz 
ketgan, cheti uchgan probirka va kolbalardan foydalanmang!
5. Qizdirganda yoki qaynatganda probirka va kolbalar maxsus 
tutqich yordamida ushlanishini yodingizda tuting. Probirka yoki kolba 
o g ‘zini hech kim yo‘q tomonga qaratib oching.
6. Tajriba tugagach, barcha idishlarni tozalab, o ‘qituvchiga topshiring.
7. Tajribani tugatganingizdan so‘ ng q o ‘ lingizni sovunlab yuvishni 
unutmang.
1 .2 . L a b o r a t o r i y a jih o z l a r i b ila n t a n is h is h
edurtm_uz
2 - r a s m . Laboratoriya jihozlari (izoh keyingi betda).
8

---

1. Probirka - moddalarning xususiyatini o ‘ rganish uchun ishlatila- 
digan shisha idish.
2. Pipetka - suyuqlikni tomizishga yordam beradi.
3. Pinset - qisqich. O‘ rganilayotgan obyektni qisib olishda, ko‘chi- 
rishda ishlatiladi.
4. Petri idishchalari - ikki qismdan iborat shisha idish. Tashqi 
kattaroq va ichki kichikroq idishlardan iborat. Ko‘pincha bakteriya va 
zam burug‘ larni o ‘stirishda q o ‘ llaniladi.
5. Buyum oynasi va qo plag‘ ich oyna - tirik obyektni mikroskop- 
da ko‘ rish uchun ishlatiladi. Buyum oynasiga bir tomchi suv tomizib, 
hujayra joylashtiriladi va qo plag‘ ich oyna bilan yopiladi. Tayyorlangan 
mikropreparatlar mikroskop ostida kuzatiladi.
6. Skalpel - o ‘tkir tig ‘ li pichoqcha. Laboratoriyada tirik obyektlarni 
kesishda foydalaniladi (2-rasm).
2 - § . T i r i k o r g a n i z m l a r n i n g x u s u s i y a t l a r i
Tirik o rgan izm lar jon siz tab iatd an farqlanib, quyidagi asosiy xu- 
susiyatlarga ega:
1 . M o d d a l a r a lm a s h in u v i - m etabolizm ikki xil jarayonning 
y ig ‘ indisi: 1) assim ilyatsiya - sintez reaksiyalari, masalan, oqsil 
biosintezi, fotosintez. Bu ja ra yo n d a en ergiya sarflanadi; 2) dissi- 
milyatsiya - parchalanish reaksiyalari, masalan, ovqat hazm qilish 
sistem asida oqsil, y o g ‘ , uglevodlarning o ‘z tarkibiy q ism la riga cha 
parchalanishi. B unda en ergiya hosil b o ‘ ladi.
2. O z iq la n is h - tirik o rgan izm lar oziqlanishiga k o ‘ ra 2 g u ruh ga 
b o ‘ l i nadi: 1) avto tro f - bu nga o ‘z oziqasini o ‘zi sintezlaydigan yas- 
hil o ‘sim liklar va ayrim bakteriyalar misol b o ‘ ladi; 2) g e te ro tro f -
tayyor ozuqa bilan oziqlanadigan organizm lar. Ularga k o ‘ pch ilik 
bakteriyalar, z a m b u r u g ‘ va hayvonlar kiradi (3-rasm ).
3. N a fa s o lis h - k o ‘ pchilik tirik o rgan izm lar kislorod yutib, 
ka rbon at angidrid 
ajratadi. 
Q uruqlikd a yashovchi organ izm lar 
a tm o s fe ra d a g i kislorod, suvda yashovchi organ izm lar esa suvda 
erigan kislorod bilan nafas oladi.
edurtm_uz
9

---

a 
b
3 - r a s m . O‘ simlikning avtotrof (a) va hayvonning geterotrof (b)
oziqlanishi.
4. A y ir is h - organizm uchun zararli b o ‘ lgan m ahsulotlarni tash- 
qariga chiqarish. Masalan, karbon at angidrid, mochevina, o rtiq ch a
tuzlar organ izm da n chiqarib yuboriladi.
5. T a ’ s ir la n is h - tirik o rg a n izm g a b iro r narsa bilan ta ’ sir 
o ‘tkazilsa, qochish, qisqarish bilan javob qaytaradi. Masalan, tip- 
ratikanga q o ‘ l tekkizilsa, yum aloq la nib oladi. Uyatchan m im oza 
bargla riga q o ‘ l tekkizilganda, barglari yum iladi (4 -rasm ).
6. H a r a k a t la n is h - k o ‘ pchilik hayvonlar faol b o ‘ lib, tez yugurish 
(yoki yurish, uchish) orqali du sh m a n d a n qo ch a d i yoki ozuqa k o ‘ p
a 
b
4 - r a s m . Qo‘ l tekkizilganda tipratikanning (a) va uyatchan 
mimozaning (b) ta’ sirlanishi.
10

---

a 
b
5 - r a s m . Hayvonlarning aktiv (a), o ‘simliklarning passiv (b)
harakatlari.
jo yg a boradi (5 -rasm , a); o ‘ sim liklarda passiv, barglarini y o r u g ‘ lik- 
ka intilishi, k u n g a b o q a r gulining qu yo sh g a burilishi k o ‘ rinishida 
nam oyon b o ‘ ladi (5 -rasm , b).
7. 
K o 'p a y i s h - tirik organizm ning o ‘zidan nasl qoldirishi b o ‘ lib, 
jinssiz va jinsiy usulda am alga oshadi. Jinssiz k o ‘ payish bitta or- 
ganizm ishtirokida boradi va ikkiga b o ‘ linish, kurtaklanish yoki 
sporalar yo rd a m id a k o ‘ payish ham da bo shqa usullar y o rd a m id a
am alga oshadi. Jinsiy k o ‘ payishda ikkita organizm ishtirok etadi, 
irsiy axb o ro t almas hinadi. Jinsiy k o ‘ payishda ishtirok etuvchi hu- 
jayralar g a m e ta la r deyiladi.
6 - r a s m . O‘ simlikning o ‘ sishi va rivojlanishi.
8. 
O ‘ s ish va r iv o jla n is h . Har qa nda y tirik organizm o ‘sadi va 
rivojlanadi (6 -rasm ). O ‘ sish - bu tuzilishini saqlagan holda m iq d o r
11

---

jihatdan ortish, rivojlanish esa sifat jihatdan o ‘zgarishdir. M a sa ­
lan, u r u g ‘ dan ekilgan o ‘ simlik kattalashib boradi, ya ’ ni o ‘ sadi. Shu 
bilan birga o ‘zgarib poyasi y o ‘ g ‘onlashadi, barglari yoziladi va gul- 
lab meva beradi, ya ’ ni rivojlanadi.
Y uqo rida keltirilgan be lgilarga ega o rgan izm lar 
tirik
organizm 
deyiladi.
edurtm_uz
f y .
1. Metabolizm nima?
2. Qaysi organizmlar avtotrof usulda oziqlanadi?
* 4 - 3 . Geterotrof oziqlanish qanday amalga oshadi?
4. Nafas olishda qanday moddalar ishtirok etadi?
5. Ayirishda qanday mahsulotlar organizmdan chiqarib yuboriladi?
6. O ‘simlik va hayvonlar tashqi ta ’ sirga qanday javob qayta-
radi?
7. O ‘simlik va hayvonlarning harakati qanday farqlanadi?
8. O‘sish va rivojlanishga ta’ rif bering.
3 - § . B i o l o g i y a n i n g o ‘ r g a n i s h u s u l l a r i
Tirik organ izm larn i o ‘ rganish uchun turli usullardan foydalanila- 
di. Ulardan asosiylari t o ‘ rt xil.
1. K u z a t is h u s u li - eng q a dim g i usul. Te kshira yotga n odam 
sezgi organlari (k o ‘ rish, eshitish, his qilish) yordam ida, tabiiy ho- 
latga ta ’ sir e tm aga n holda m a ’ lum ot t o ‘ playdi. Masalan, biror 
qush haqida m a ’ lum ot t o ‘ plash uchun uning uyasi oldida kuzatish 
olib boriladi (7-rasm , a). Hozirgi kunda v id e o ka m e ra q o ‘yish yoki 
chip ulash orqali kuzatishni osonlashtirish mumkin.
2. T a q q o s la s h u s u li t o ‘ plangan m a ’ lum ot asosida ikkita o r g a ­
nizm o ‘zaro solishtiriladi. Ular o ‘ rtasidagi o ‘xshashlik ha m da farqlar 
aniqlanadi. Masalan: ikki xil hayvon turi solishtirilganda, ularning
12

---