Biologiya 5 new indd

z a m b u r u g ‘ i
- ovalsim on, bir 
hujayrali b o ‘ lib, ulardan non y o p is h d a fo yd alan iladi. T a xtaka ch- 
lab, zichlan ga n k o ‘ rinish da yoki quritilib, havosi s o ‘ rib olingan 
p a k e tc h a la rd a x a m irtu ru s h k o ‘ rinishida sa vd o g a ch iq arilad i. X a­
m irtu ru sh shakarli iliq suvga solinsa, ach itqi z a m b u r u g ‘ lari kur- 
takla nib k o ‘ payadi. X a m ir tayyo rlash ja ra y o n id a ach itqi q o ‘shilsa, 
m a ’ lum va q tda n keyin x a m ir k o ‘tarilib, oshadi. O shm a xam ir- 
dan ta y y o rla n g a n un m a h su lo tla ri yu m s h o q va g ‘ ovak b o ‘ ladi 
(2 2 -ra s m ).
2) 
m o g ‘ o r 
z a m b u r u g ‘ i
- agar non bir necha kun selofan 
paket ichida qolib ketsa, m o g ‘or bosadi. A trofim izdag i havoda 
m o g ‘or z a m b u r u g ‘ ining sporalari d o im iy uchib yuradi. Non ochiq 
holda tu rg a n d a uning yuzasiga spo rala r o ‘tiradi, selofan paket- 
cha ichiga joylag an im izda m o g ‘or z a m b u r u g ‘ i uchun qulay sha- 
roit t u g ‘ iladi. Sporadan m o g ‘or z a m b u r u g ‘ ining tanasi rivojlanadi. 
Sporalar yetilgach, s p o ra n g iy yashil yoki q o ra m tir rangga kiradi 
(2 3-ra sm ). S porang iy yorilib, ichidagi m inglab sporalarni atrofga 
soch adi. M o g ‘ or z a m b u r u g ‘ i nonning sifatini buzadi, undan ajral- 
gan to k s in la r o d a m n in g zah arla n ish ig a olib kelishi m u m kin. Lekin 
ayrim m o g ‘ or z a m b u r u g ‘ i tu rla rid a n b a k te riy a la rg a qa rshi dori -
a n tib io tik olish m um kin.
31

---

2 3 - r a s m . Nondagi m o g ‘or zam burug‘ i.
3) 
q a l p o q c h a l i z a m b u r u g ' l a r k o ‘ proq ozuqa sifatida foydalani- 
ladi. Iste’ mol qilsa b o ‘ ladigan z a m b u r u g ‘ larga q o ‘zidu m ba (sham - 
pinion), oq q o ‘ziqorin va bo shq a la r kiradi (2 4 -ra s m ). Ularni taom 
tayyorlashdan oldin 5 - 7 d a qiqa qaynatib, suvini t o ‘ kib yuborish 
kerak. Chunki z a m b u r u g ‘ lar q a ynatilg and a ta rkib id a g i zaharli m o d- 
dalar suvga chiqib ketadi. Zaharli turlariga qizil m u xom o r, sariq 
soxta q o ‘ziqorinlar kiradi. Ularni iste ’ mol qilgan odam zaharlanishi 
m um kin (2 5 -ra sm ).
2 4 - r a s m . Iste’ mol qilinadigan zam burug‘ lar: 
a - q o ‘zidumba (shampinion); b - oq q o ‘ziqorin.
32

---

a 
b
2 5 - r a s m . Zaharli zam burug‘ lar: a - qizil muxomor; b - sariq
q o ‘ziqorin.
4) 
p a r a z i t
z a m b u r u g ' l a r g a qorakuya, zang z a m b u r u g ‘ i, 
Ver- 
titsillium z a m b u r u g ‘ lari kiradi. Q orakuya z a m b u ru g 'i b o s h o q d o s h - 
lar oilasi vakillarining b o s h o g ‘ ida parazitlik qilib, qo ra kukun hosil 
qiladi (2 6 -ra sm , a). Kasallangan o ‘ sim lik doni puch b o ‘ lib qoladi. 
Vilt
kasalligini Vertitsillium z a m b u r u g ‘ i keltirib chiqaradi. Bu zam - 
b u r u g ‘ o ‘ sim likning o ‘tkazuvchi q ism id a parazitlik qilib, barglari 
va poyasining s o ‘ lib q o lish iga olib keladi. 
Zang
z a m b u ru g 'i -
o ‘sim likda za n gga o ‘xshash d o g ‘ hosil qiladi. A gar parazit zam - 
b u r u g ‘ larga qarshi o ‘z vaq tida kurash olib borilm asa, tez tarqalib, 
o ‘sim liklarni nobud qiladi (2 6 -ra sm , b).
a 
b
2 6 - r a s m . Parazit zam burug‘ lar: a - bu g‘doydagi qorakuya kasalligi;
b - atirguldagi zang kasalligi.
3 -B io lo g iy a , 5
33

---

Q edurtm _uz
Bakteriyalarda b o ‘ lgani kabi z a m b u r u g ‘ larning ham foydali va 
zararli turlari mavjud. O da m lar foydali z a m b u r u g ‘ lardan k o ‘ proq 
oziq -o vq a t sanoatida foydalanadilar. Ular zararli z a m b u r u g ‘ larga 
qarshi kurashish usullarini ishlab chiqib, o ‘simliklarni him oya qila- 
dilar.
H
1. Zamburug'larni o'rganuvchi fan qanday nomlanadi?
2. Achitqi zamburug'idan qanday maqsadda foydalaniladi?
3. Nima uchun hamma zamburug'ni ham iste’ mol qilib bo'lmaydi?
4. Parazit zam burug'lar qanday kasalliklarni keltirib chiqaradi?
m
Daftaringizga jadvalni chizib, uni to ‘ ldiring.
1
Z a m b u ru g ‘ nomi
Foydasi yoki zarari
4 - la b o r a t o r iy a m a s h g 'u lo ti
A c h i t q i z a m b u r u g 'i d a n f o y d a l a n i b no n 
t a y y o r l a s h j a r a y o n i b ila n t a n is h is h
K e ra k li jih o z la r. buyum oynasi, qoplag‘ ich oyna, pipetka, mik­
roskop, filtr q o g ‘oz, shakar, tuz, iliq suv, un, achitqi zam burug‘ i (xa- 
mirturush).
Ishni b a ja ris h ta r tib i.
1. Shakarli suvga xamirturush solib, iliq joyga q o ‘ying.
2. Ko‘ pchib chiqqan xamirturushdan pipetka yordamida olib, bu­
yum oynasiga tomizing.
3. Q oplag‘ ich oyna bilan yopib, ortiqcha suvni filtr q o g ‘ozga shim- 
diring.
34

---

4. Mikroskop yordamida achitqi zam burug‘ larini kuzating.
5. Mikroskop ostida ko‘ rganlaringizning rasmini daftaringizga chi- 
zing.
6. Bir kosa iliq suvda 1 oshqoshiq tuzni eriting, ozgina yo g ‘ va 
xamirturush soling.
7. Kattalar yordamida yumshoq xamir qoring.
8. Tayyor xamirning ustini yopib, issiq joyga q o ‘ying.
9. Oshgan xamirdan kulchalar yasab, yana oshib chiqquncha poy- 
lang.
10. Kattalar yordamida nonni pishiring.
11. Xulosa yozing.
8 - § . O ‘ s i m l i k l a r d u n y o s i
O ‘ s i m l i k l a r g a x o s x u s u s i y a t l a r . O ‘ simliklar dunyosi hayvonot 
du nyosidan farqlanib, tu p ro q q a birikib o ‘ sadi. O ‘simliklar oziq- 
lanish jara yo n id a a tm o sfe ra d a n ka rbon at an gidrid ni o ‘zlashtirib, 
glyukoza hosil qiladi va kislorod ajratadi.
Barcha tirik organ izm lar kabi o ‘sim liklar ham nafas oladi. Nafas 
olish jara yo n id a oziqlanishdan farq qilib, a tm o s fe ra d a n kislorod 
yutib, ka rbon at angidrid ajratadi.
O ‘simliklar tanasi veg eta tiv va ge ne ra tiv o rgan lard an iborat. 
V egetativ o rgan lar o ‘ sim likning oziqlanishi, o ‘ sishi va rivojlanishi- 
ni ta ’ minlaydi, ularga ildiz, poya, barg kiradi. Generativ organlar 
o ‘sim likning k o ‘ payishi, tarqalishini ta ’ minlaydi, ularga gul, meva, 
u r u g ‘ kiradi. O rganlar t o ‘ qim alardan iborat. O ‘ simlik t o ‘qim alariga 
qoplovchi, asosiy, mexanik, o ‘tkazuvchi, hosil qiluvchi, ajratuvchi 
t o ‘ q im a lar kiradi. T o ‘q im a lar hujayralardan tashkil topgan.
O ‘ s i m l i k l a r n i n g a h a m iy a t i
O ‘sim liklar tab iatd a katta ah am iya tga ega:
• fo to s in te z tufayli a tm o s fe ra g a kislorod ajratadi;
• p ro d u ts e n t organizm, ya’ ni o rgan ik m o d d a hosil qiladi;
• ozuqa zanjirining asosiy qism ini tashkil etadi, o ‘ s im likxo ‘ r o r ­
ganizm lar uchun oziq b o ‘ ladi;
• suv b u g ‘ latish orqali havoni nam lantirib turadi.
O ‘sim liklarning inson fao liyatidagi ahamiyati:
edurtm_uz
35

---

Q edurtm _uz
• kislorod m anbai hisoblanadi (b arch a yashil o ‘simliklar);
• oziq -o vq a t sifatida iste’ mol qilinadi (olma, o ‘ rik, y o n g ‘ oq va 
hokazolar);
• d o ri-d a rm o n sifatida foydalaniladi (yalpiz, na’ matak, shirin- 
miya va hokazolar);
• chorva mollari uchun y e m -x a s h a k hisoblanadi (beda, sebar- 
ga, shuvoq va hokazolar);
• manzarali va xona o ‘ simligi sifatida o ‘stiriladi (fikus, kaktus 
va hokazolar);
• qurilish va sanoat xom ashyo si (y o g ‘ och, paxta va kanop).
O ‘ s i m l i k l a r s i s t e m a t i k a s i .
Sistem atika faniga shved olimi 
Karl Linney asos solgan. O ‘ sim liklarning 500 m ingdan ortiq turi 
b o ‘ lib, ularni o ‘ rganishni osonlashtirish uchun b ir-b irig a o ‘xshash 
o ‘simliklarni birlashtirib, g u ru h la rg a b o ‘ linadi. O ‘simliklarni sistem a- 
tikaga solishda quyidag i sistem atik birliklardan foydalaniladi:
TUR -► TURKUM 
OILA -► SINF -► BO‘ LIM 
DUNYO
Tuzilishi o ‘xshash o rg a n iz m la r bitta tu rg a kiradi. O ‘xshash tur- 
lar birlashib tu rk u m n i, tu rk u m la r oilani, oila sinfni, sinfla r esa 
b o ‘ limni, b o ‘ limlar o ‘ sim likla r du n yo sin i tash kil qiladi. O ‘ sim liklar 
s iste m a tika si bilan d o riv o r q o q io ‘t va m a k k a jo ‘xori m iso lid a tani- 
shib chiqam iz.
Dorivor q o q io ‘ tning siste m a tik 
o ‘ rni
M a k k a jo ‘xorining siste m a tik 
o ‘ rni
Dunyo: O‘simliklar
Bo‘lim: Yopiq urug‘lilar (Magnoliya-
toifa)
Sinf: Ikki urug‘ pallalilar (Magnoliya- 
simon)
Oila: Qoqio‘tdoshlar 
Turkum: Qoqio‘t 
Tur: Dorivor qoqio‘t
Dunyo: O‘simliklar
Bo‘lim: Yopiq urug‘lilar (Magnoli-
yatoifa)
Sinf: Bir urug‘pallalilar (Lolasi- 
mon)
Oila: Bug‘doydoshlar 
Turkum: Jo‘xori 
Tur: Makkajo‘xori
36

---

Q edurtm uz
O‘simliklar dunyosi
yuksak o‘simliklar
2 7 - r a s m . O‘simliklar sistematikasi.
O ‘ sim liklar dunyosi tuban va yuksak o ‘ sim liklarga b o ‘ linadi (27- 
rasm). Tuban o ‘ sim liklarning tanasi ildiz, poya, ba rg g a b o ‘ linmagan. 
B unday tana qa ttan a yoki tallom deyiladi. Tuban o ‘ sim liklarga 
su vo ‘tlar b o ‘ limi kiradi. Yuksak o ‘ sim liklarning tanasi ildiz, poya va
37

---

bargdan iborat. Yuksak o ‘sim liklar sporali va u r u g ‘ li o ‘ sim liklarga 
b o ‘ linadi. Sporali yuksak o ‘sim liklarga y o ‘sinlar, q ir q b o ‘g ‘ imlar va 
q irq q u lo q la r b o ‘ limi kiradi. U ru g ‘ li o ‘ sim liklar esa u r u g ‘ ining joyla- 
shishiga k o ‘ ra ochiq u ru g ‘ lilar va yopiq u r u g ‘ lilar b o ‘ limini o ‘z ichi­
ga oladi.
Yopiq u ru g ‘ li o ‘sim liklar bir va ikki u ru g ‘ pallali o ‘ sim liklar sinfiga 
ajraladi. Ikki u ru g ‘ pallali o ‘ sim liklarga ra’ nodoshlar, q o q io ‘tdoshlar; 
bir u r u g ‘ pallali o ‘sim liklar sinfiga esa b u g ‘d o yd o s h la r oilasi kiradi. 
B u g ‘d o y d o s h la r oilasiga j o ‘xori va arpa tu rk u m i kiradi. M a k k a jo ‘xo- 
ri esa j o ‘xori turku m in in g vakilidir.
edurtm_uz
0 ^ .
1. 0 ‘simliklar qanday xususiyatlarga ega?
2. 0 ‘simliklar tabiatda qanday ahamiyatga ega?
• f . 3. Nima uchun 
0
‘simliklar kislorod manbai hisoblanadi?
4. 0 ‘simliklarni sistematikaga solishda qanday birliklardan foy­
dalaniladi?
5. O ‘simliklar dunyosi qanday guruhlarga bo‘ linadi?
6. Makkajo‘xori sistematikasini aytib bering.
28-rasmni ko‘ rib chiqing. Berilgan matnni o ‘qib, savollarga ja ­
vob bering.
2 8 - r a s m . Pristli tajribasi.
38

---