Biologiya 5 new indd

Respublika
Ta'lim Markazi
Q edurtm _uz
a 
b
7 - ra s m . Kuzatish (a) va taqqoslash (b) usul
tirik organizm ekanligi, kislorod bilan nafas olishi o ‘xshash, lekin 
tashqi tuzilishi, yashash joyi va oziqlanishi farq qiladi (7 -rasm , b).
3. 
T a r ix iy u s u l - q a d im d a mavjud b o ‘ lgan o rgan izm lar hozirda 
yash ayotgan la ri bilan solishtiriladi. Ulardagi farqni bilish orqali tirik 
o rgan izm lard a qaysi darajada o ‘zgarishlar sodir b o ‘ lganligi aniqla- 
nadi. Masalan, p a leon tolog larn in g fikricha, otlar q a d im d a tulkid e k 
keladigan yirtqich hayvonlar b o ‘ lgan. Keyinchalik oyoqlari uzun- 
lashib, tu y o q la r bilan him oyalangan, tez yu g ura diga n va o ‘t bilan 
oziqlanadigan jo n z o tg a aylangan (8 -rasm , a).
8 - r a s m . Tarixiy (a) va tajriba (b) usuli.
13

---

Q edurtm _uz
4. 
T a jr ib a u s u li - o rgan izm lar uchun qulay b o ‘ lgan m uhit 
yaratib beriladi, shu m u hitda ularning o ‘sishi va rivojlanishi, orga- 
nizmning tashqi m uhit t a ’ sirida o ‘zgarishi o ‘ rganiladi. Masalan, oq 
gulli o ‘sim liklarni turli ra ngd agi b o ‘yoq eritm a sig a solib, 2 soatdan 
s o ‘ ng gul rangining o ‘zgarishi ta jrib ad a kuzatiladi (8 -rasm , b).
Biologiyani o ‘ rganish usullarini birgalikda q o ‘ llab, tirik organizm 
haqida k o ‘ proq m a ’ lum o tga ega b o ‘ lish m um kin.
1. Tirik organizmlarni o ‘ rganish usullarini aytib bering.
2. Oq va q o ‘ ng‘ ir ayiqning o'xshashlik va farqlarini qaysi usulda 
aniqlash mumkin?
3. Qaysi usuldan foydalanib otlarning kelib chiqishi haqida 
m a’ lumotga ega b o ‘ lish mumkin?
4. Oq gullarga b o ‘yoqning ta ’sirini qaysi usul yordamida tek- 
shirish mumkin?
5. Qaysi usulda tabiiy muhitga ta ’sir etmasdan m a’ lumot oli- 
nadi?
XVII asrda italiyalik shifokor Franchesko Redi quyidagicha taj- 
m
riba 
0
‘tkazadi. Uchta shisha idish olib, ularga go'sht bo'laklarini 
joylaydi. Birinchi idishning o g ‘zini ochiq qoldiradi, ikkinchi idish- 
ning o g ‘zini zich berkitadi. Uchinchi idishni doka bilan yopadi. 
Vaqt o ‘tishi bilan o g ‘zi ochiq idishdagi g o ‘shtda tuxum, undan
9 - r a s m . Redi tajribasi. 
14

---

qurtlar paydo b o ‘ lib, pashsha uchib chiqadi. O g‘zi yopiq idishda
va doka tutilgan idishda esa bu jarayon kuzatilmaydi (9-rasm).
Shisha idishlarni diqqat bilan kuzating.
1. Nima uchun birinchi idishda pashsha hosil b o ‘ldi? Birinchi
idishdagi qurt qayerdan keldi?
2. Nimaga ikkinchi va uchinchi idishda pashsha hosil b o ‘ lmadi?
3. Olim biologiyani o ‘rganishning qaysi usullaridan foydalandi?
4. Bu tajribadan siz qanday xulosaga keldingiz?
2 - la b o r a t o r iy a m a s h g 'u lo ti
L u p a va m i k r o s k o p t u z ilis h i b ila n t a n is h is h
Tirik organizmlarning 
tuzilishini o ‘ rganish 
uchun 
kattalashtirib 
ko‘ rsatuvchi asboblardan foydalaniladi. Ularga lupa va mikroskop ki- 
radi. Lupa - eng sodda tuzilgan kattalashtirib ko‘ rsatuvchi asbob 
bo ‘ lib, ikki tomoni qavariq linzadan iborat.
Qo‘ l lupasi (10-rasm) buyumni 2 - 2 0 marotaba kattalashtirib ko‘ r- 
satadi. Tekshirilayotgan tirik organizm aniq ko‘ rinadigan b o ‘ lguncha 
lupa yaqinlashtiriladi va tekshirilayotgan obyektning tuzilishi o ‘ rganiladi. 
Masalan, tarvuz yoki pomidor b o ‘laklarini tekshirib, ularni yumaloq 
hujayralardan iboratligini lupa yordamida aniqlash mumkin.
Mikroskop - kichik obyektlarni kattalashtirib ko‘ rsatuvchi labora- 
toriya jihozi hisoblanadi (11-rasm). Ko‘ rish nayi - tubusning yuqori 
qismida okulyar, pastki qismida obyektiv joylashgan. Ular kattalashti- 
ruvchi linzalarga ega. Shtativga tubus va buyum stolchasi biriktirilgan. 
Makrovint yordamida tubusni 
ko‘tarish 
yoki tushirish mumkin. Mikrovintni burash 
orqali o ’ rganilayotgan 
obyektning 
aniq 
tasviri hosil qilinadi. Buyum stolchasidagi 
teshik ostida ko‘zgu joylashgan. Ko‘zgu 
yoru g ‘ likni 
buyum 
oynasiga 
y o ‘ naltirib 
aniq tasvir hosil b o ‘lishiga yordam be- 
radi. Yorug'lik mikroskopi necha marta
kattalashtirib ko‘ rsatishini aniqlash uchun 
1 0 - r a s m . Qo1 lupasi.
edurtm_uz
15

---

„fSs
L
O edurtm-uz