Biokimyo pmd

Simport va antiport. Moddalar boshqa modda konsentratsiyasi

gradiyentining energiyasi hisobiga membrana orqali faol ravishda o‘tib

turishi mumkin. Bu holda ularning tashuvchisi shu ikkala moddani

biriktirib oladigan maxsus markazlarga ega bo‘ladi. Agar «X» modda

konsentratsiyasi tashqarida ichkaridagidan ko‘ra katta bo‘lsa, bu modda

yengillashgan diffuziya yo‘li bilan o‘tib borishi mumkin. Tashuvchida

bir yo‘la «X» modda bilan o‘tib boradigan «Y» modda uchun ham

biriktirish markazi bo‘ladi («simport»), shu bilan birga «Y» modda o‘z

konsentratsiyasi gradiyentining teskarisiga qarab tashilishi ham mumkin.

Moddalarning o‘z konsentratsiyasi gradiyentiga qarshi, boshqa moddani

uning o‘z konsentratsiyasi gradiyenti bo‘ylab qilayotgan harakatiga

teskari yo‘nalishida o‘tib borishi – antiport ham xuddi shunga o‘xshash

tarzda yuzaga keladi.

Simport va antiport Na

+

 ionlari konsentratsiyasi gradiyenti energiyasi

hisobiga bo‘lib turishi mumkin. Masalan: aminokislotalarning ichakdan

va glyukozaning birlamchi siydikdan so‘rilishi shu yo‘l bilan boradi.

Demak, bunday hollarda birlamchi energiyasi manbai bo‘lib ATF xizmat

qiladi: ATF energiyasi avval transmembrana Na

+

 konsentratsiyasi

gradiyenti energiyasiga aylanadi, keyin esa shu gradiyenti energiyasi

aminokislotalar yoki glyukozaning so‘rilib o‘tishi uchun sarflanadi

(ikklamchi faol transport).

Buyrak usti bezlari miya moddasining xromoffin hujayralarida,

maxsus sekretor granulalarida adrenalin va noradrenalin gormonlari

to‘planib boradi. Granulalar membranasida protonlarni sitozoldan

granula ichiga olib o‘tkazadigan N

+

-ATF-aza bo‘ladi. Uning ta’sirida

proton elektrokimyoviy potensialini yuzaga keltiradi. So‘ngra

elektrokimyoviy potensial energiyasi hisobiga gormonlar o‘tib oladi:

---

179

granuladan o‘z konsentratsiyasi gradiyenti bo‘yicha chiqib keladigan

ikkita protonga sitozoldan granula ichiga bitta gormon molekulasi o‘z

konsentratsiyasi gradiyentining qarshisiga o‘tib oladi (antiport).

Endotsitoz

Endotsitoz hujayralarning juda keng tarqalgan funksiyasi bo‘lib, ular

membrana pufakchalari hosil qilish yo‘li bilan hujayraga muhitdan

plazmatik membrana qismi bilan birga moddalarni olib o‘tkazishdan

iborat. Erigan moddalar ham (erituvchining tomchilari bilan birga),

erimaydigan moddalar (zarrachalar) ham hujayralarga ana shu yo‘l bilan

o‘tadi (49-rasm).

49-rasm.  Endotsitoz mexanizmi.

Erigan moddalarni hujayralarga, o‘tishi pinositoz, erimaydigan

moddalarning o‘tishi fagositoz deb ataladi. Leykotsitlar, makrofaglar

kapillyarlar endoteliysining hujayralari shu jihatdan ayniqsa, faol

bo‘ladilar, masalan, gepatotsitlar plazmatik membranasida joylashgan

---

180

retseptorlar qon plazmasining talaygina glikoproteoidlarini ushlab oladi.

Keyin esa bu oqsillar Endotsitozlanadi. Endotsitoz jarayonida bir necha

xil maxsus oqsillar ishtirok etadi. Bunda ATF energiyasi sarflanadi.

Endotsitoz natijasida hujayra o‘zini talaygina plazmatik membranasini

yutadi.