Bilimlendiriw ministrligi

I.BAP. INSAN MOTORIKA KÓNLIKPELERI 
1.1. Motorika kónlikpelerin rawajlandırıw qásiyetleri
. 
"Sensorika" hám "motorika" túsiniklerin kórip shıǵıp, olar ortasındaǵı 
munasábetti anıqlawǵa háreket etemiz. Shaxstıń sezim qábileti degende individual 
bayqaǵıshlıqqa tán bolǵan ayırım sistemalarınıń individual rawajlanıw dárejesi hám 
olardı komplekslerge qosılıwı túsiniledi. Sensor processlerge sezim hám aqıl 
(persepsiya) kiredi. Sezim - bul insan átirapındaǵı dúnyanı biliwdi baslaytuǵın eń 
ápiwayı intellektual (psixik) process. Ol biziń barlıq qıyallarimızdıń baslanǵısh 
deregi bolıp, basqa quramalılaw psixik processler - aqıl, yad, pikirlew ushın derek 
esaplanadı. Sezim - bul insan sanasında onıń sezimlerine tikkeley tásir kórsetetuǵın 
ob'ekt hám hádiyselerdiń individual qásiyetleri hám pazıyletleri bolıp tabıladı. 
Sezimniń fiziologikalıq tiykarı anatomik strukturalardıń quramalı kompleksleri - 
analizatorlardıń iskerligi bolıp, olardıń hár biri óz gezeginde úsh bólekten ibarat: 
receptor dep atalatuǵın periferik (sırtqı ) bólim; nerv jolların ótkeriw; nerv 
impulslarini qayta islew júz bolatuǵın kortikal bólimler. 
•
I. M. Sechenov intellektual hádiyselerdiń insan háreketi hám iskerligi menen 
baylanıslılıǵın názerde tutatuǵın psixomotorika túsinigin kirgizdi. Onıń pikrine 
qaraǵanda, insan psixomotor iskerliginiń dáslepki elementi - bul ápiwayı elementar 
mashqalanıń háreketdegi sheshimi kórinisinde bolǵan mexanik háreket. Zamanagóy 
ádebiyatlarda keń hám tar mánistegi "motorika" termini kóbirek isletiledi. 
•
Keń mániste "motorika" termini "psixomotorika" nıń sinonimi retinde 
isletiledi. Yaǵnıy, bul háreketleniw tarawı, insan ruwxıylıǵınıń fizikalıq hám 
háreketli ańlatıladı. Motorika predmettiń háreketli súwretin, onıń sırtqı ortalıqtaǵı 
qozǵatıwshılarǵa tásir qılıw usılın anıqlaydı. Bala motorikasi rawajlanıwın tolıq 
xarakterlew ushın semantik júkten (temalı, háreketlendiriwshi, sport, gimnastika, 
miynet hám basqalar ) "tazalanǵan" háreketler menen bir qatarda ekspressiv 
háreketler - balanıń sezimiy hám jeke qásiyetleri haqqında maǵlıwmat tasıwshısı 
retinde kórip shıǵıladı. M. Gurevich, N. Ozeretskiy, A. v. Zaporojetslar bunday 
túsiniklerdi keń mániste isletgen. 
•
Tar mániste, "motorika" bul semantik strukturalıq bólimlerge qosılmastán 
kórip shıǵılatuǵın insannıń sırtqı háreketleri (mánisi, háreketlerdiń metaforalıq 
mazmunı yamasa hárekettiń sub'ekttiń munasábeti, onı ámelge asıratuǵın jaǵdaylar). 
Usınıń menen birge, "motorika" yamasa háreketlerdi orınlaw texnikası hárekettiń 
dúzilisin, onıń basqıshların, baǵdarın hám basqalardı qaytaldan qayta tiklew menen 
xarakterlenedi. Bul qaytaldan qayta tiklew háreket haqqındaǵı túsinikke hám de 
hárekettiń kórgezbeli úlgisine tolıq sáykes keliwi múmkin. Qayta qayta tiklew 
qanshellilik anıq bolsa, motorika kónlikpelerin rawajlandırıw jaqsılaw da jetilisken 
boladı. Bunday túsinik, mısalı, balanıń háreketli ("motor") rawajlanıwına kesellikti 
anıqlawdıń kópshilik usıllarında ushraydı. 
•
Motorika ne? 

---

5 
•
Latın tilinen awdarma etilgende motorika - háreket. Úlken hám mayda 
motorikalar bar. 
•
Bala ósedi, háreketlene baslaydı : embeklew, júriw, juwırıwda úlken hám 
názik motorika qábiletleri oǵan dúnyanı úyreniwge járdem beredi. Mektepke 
shekem jasda, balanıń motorika qábiletinde tereń ózgerisler júz beredi. Balalarda 
háreketleniw kúshi, shıdamlılıq, epshillik, muwapıqlastırıw qáliplesedi. Bul jasta 
bala tárepinen alınǵan ayırım jańa quramalı motorik kónlikpeler onıń keyingi 
turmısında júdá zárúrli hám áhmiyetli bolıp qaladı. Bunnan tısqarı, bala sanalı túrde 
hám óz qálewi menen háreketlerdi ámelge asırıwdı úyrenedi. 
•
Sensomotorika - bul háreket hám sezimlerdi basqarıw qábileti, bul kózler hám 
háreketlerdi, esitiw hám háreketlerdi muwapıqlastırıw. Bir qolı menen qandayda bir 
obiekt iyelew ushın bala barinen burın “motorik tayın jaǵday” da bolıwı kerek. Eger 
ol obyektti uslay almasa, ol bul obyektti seze almaydı. Obyektti tek eki qol menen 
sıypalap kóriwde onıń keńisliktegi úyreniliwi ámelge asırıladı. Motorikanıń 
rawajlanıwı basqa sistemalardıń rawajlanıwın támiyinleydi. 
•
Obyekttiń forması, kólemi hám ólshemin nátiyjeli anıqlaw ushın balada eki 
qol, kóz hám moyın bulshıq etleriniń jaqsı rawajlanǵanlıǵı hám 
muwapıqlastırılǵanlıǵı zárúrli áhmiyetke iye boladı. Sonday etip, ush bulshıq et 
toparı aqıl funktsiyasın támiyinleydi. 
•
Bul dáliller balalardıń sezimiy hám psixomotor rawajlanıwı processleriniń 
birligi haqqında sóylewge múmkinshilik beredi. 
•
Sonday etip, biz sensomotorika (zaqım. sensus - sezim, sezim hám motor - 
dvigatel) - bul iskerliginiń sezim hám motorik strukturalıq bólimlerin 
muwapıqlastırıw degen juwmaqqa keldik: sezim maǵlıwmatların alıw málim 
háreketlerdiń baslanıwına alıp keledi, hám olar, óz gezeginde, sensorlı 
maǵlıwmatlardı tártipke salıw, basqarıw yamasa dúzetiw ushın xızmet etedi. 
Krijanovskiy, E. M. Mastyukova, M. E. Xvattsevlerdiń izertlewlerinde, bala óz 
denesi ústinen júdá kem qadaǵalaw astında tuwıladı. Keyinirek ol tartısıw kúshi 
tásirinde paydalanıwdı úyrenedi, az-azdan háreketlerdi qadaǵalaw etedi. Balalarda 
bir qatar tayın qural refleksleri tuwıladı "tósni qıdırıw", sorıw, júriw, ustaw, moyin-
tonik hám basqalar, bul olardıń jańa ortalıqqa iykemlesiwin támiyinleydi. 4 aylıqtan 
baslap, balalar obyektlerge erisiwge beyimlesedi. Biraq 4-5 aylıǵında balanıń qolı 
manipulyator organı rolin oynawdı baslawı ásirese zárúrli bolıp tabıladı. vizual-
motorika muwapıqlastırıw rawajlanadı, yaǵnıy, vizual qadaǵalaw astında qural 
háreketlerin ámelge asırıw. Bulardıń barlıǵı tek balanıń ómiriniń birinshi aylarında 
qural funktsiyasınan ǵárezsiz túrde rawajlanatuǵın vizual funktsiyanı arnawlı bir 
dárejede tártipke salıw múmkin boladı. 6 -ayda antagonist bulshıq etlerdiń sesler 
uyǵınlıǵın hám iskerligin muwapıqlastırıw qálegen háreketlerdi ámelge asırıw ushın 
qolay boladı. 4 aylıǵında bópe qarnınan arqasına hám kerisinshe sheńber aladı. 
Shama menen bul jasta bópeniń turpayında málim bir mazmunlılıq payda bola 

---

6 
baslaydı, bul psixomotorika qábiletlerdiń rawajlanıwınıń jańa basqıshı - qálegen 
háreketler payda bolıwınan derek beredi. 
4 ayǵa kelip, bul shártsiz reflekslerdiń bir bólegi joǵaladı (mısalı, júriw 
refleksi) yamasa shártli reflekslerge aylanadı. 5-6 aylıqta qálegen háreketlerdi 
basqarıw qábiletin támiyinleytuǵın birden-bir kóriw-háreket sisteması qáliplesedi. 
bos jay. 5-ayda bala ob'ektti eki qolı menen alıwı múmkin. 4 aydan 6 ayǵasha 
bolǵan dáwirde kóz háreketiniń qálegen tártipke salınıwı da rawajlanadı. Bul 5-6 ay 
ishinde birden-bir okulomotorika sistemanıń qáliplesiwin támiyinleydi. 7-10 
aylıǵında vizual-motorika muwapıqlastırıw joqarı dárejede rawajlanadı: bala 
qashannan berli qutınıń qappaǵın ashıwı hám jabıwı, toptı ishi bos kubga qoyıwı 
jáne onıń itibarın tartqan zatlardı alıp taslawı múmkin.
10 -12 aylıqtan baslap balanıń psixomotorika rawajlanıwda jańa sapa sekrewi 
baslanadı. Birinshiden, bul waqıtqa kelip, júriwdiń fiziologikalıq tiykarları 
qashannan berli jeterli dárejede qáliplesken - avtomatikalıq qádem refleksi, sonıń 
menen birge, dene teń salmaqlılıǵın saqlaw qábileti, bunıń nátiyjesinde bala ǵárezsiz 
hám járdemsiz júriwdi baslaydı. Ekinshiden, onıń obyektler menen oyınları 
funktsional ózgeshelikke iye boladı: quwırshaq shayqaladı, mashina aylantırıladı. 
Erte balalıq dáwirinde vizual-motorika muwapıqlastırıw jaqsılanıwda dawam 
etpekte. 2 jasqa kelip, kópshilik balalar tekshege kóteriliwleri, keyin basıp júriwleri 
hám top tebiwleri múmkin. 2 jastan keyin balalar qadaǵalawdı jańa tárepten 
rawajlana baslaydı. Shep hám oń tárep miydiń eki keri bólegi tárepinen basqarıladı: 
shep tárep - miydiń ońı hám ońı - miydiń shep tárepi. Bul orta sızıq átirapında 
háreketlerdi shólkemlestiriw túrli fizikalıq háreketlerdi úyreniw ushın júdá zárúrli 
bolıp tabıladı. Bul oraylardıń kóbisi torsonni turaqlılastıradı hám eki qolda shınıǵıw 
etedi, bul qasıq penen awqatlanıw, qapını ashıw, tuymesheler, quyılıw, jazıw sıyaqlı 
quramalı wazıypalar ushın zárúr bolıp tabıladı. Bul process qoldan paydalanıwdı 
ábzal kóriwdi rawajlandırıw dep ataladı. Kópshilik adamlar ushın bul oń qol, shep 
qol joldas rolin oynaydı. Balalardıń qol háreketleriniń rawajlanıwın úyreniw tekǵana 
oqıtıwshılar hám psixologlardı, bálki basqa qániygelerdi (filosoflar, filologlar, 
tariyxshılar, biologlardı) da qızıqtıradı, sebebi qol túrli funktsiyalarǵa iye bolıp, 
insannıń ayrıqsha organı bolıp tabıladı. Balanıń qolı háreketleriniń rawajlanıwınıń 
ontogenezi qızıq. 
2-3 jasda balalardıń motorikali kónlikpeleri aldınnan joqarı dárejede 
rawajlanǵan. Olar juwırıwdı, eki ayaqqa sekrewdi, toptı ayaqları menen tebiwdi, 
toptı eki qol menen ılaqtırıwdı, sızılmalar sızıwdı, ózleri sheshiniwdi úyrenedi. 

---

7 
3 jasta, júriw hám juwırıw waqtında balalar ayaqların bir-birine jaqınlaw 
qoyadı, tegislew háreket qıladı, bul olardıń deneni teń salmaqlılıq qábiletiniń 
asıwınan derek beredi. 
Tórt jaslı balalar juwırıw, sekiriw ritmin ózgertiwi múmkin. Olar qálem menen 
ápiwayı forma hám nomerlerdi sızıwları, boyawlar menen sızıwları, kublardan 
konstruktsiyalar qurıwları múmkin. Olar ǵárezsiz túrde kiyiniwi hám sheshiniwi 
múmkin, eger kiyim jeterlishe ápiwayı bolsa, stolda ózlerine xızmet etedi. Olar toptı 
uslawdı úyrenedi, bul olardıń qol-kózdi muwapıqlastırıw rawajlanǵanlıǵın 
kórsetedi. 
Qol pikirlewdiń rawajlanıwına sebep boladı. Iskerlik processinde qoldıń 
bulshıq etleri ush tiykarǵı funktsiyanı atqaradı: háreket shólkemleri, biliw 
shólkemleri, energiya akkumulyatorlari ( bulshıq etlerdiń ózleri ushın da, basqa 
organlar ushın da). Eger bala ayırım zatqa tiyse, ol jaǵdayda qoldıń bulshıq etleri 
hám terisi sol waqıtta kóz hám miydi kóriw, tiyiniw, parıqlaw, eslep qalıw ushın 
uyretedi. 
Bul jasda qol-kózdi muwapıqlastırıw rawajlanıwınıń jańa basqıshı payda 
boladı. 5 jasda balalar dáslepki vizual jónelis mexanizminen nátiyjeli paydalanadı. 
Bul jasda teń salmaqlılıq funktsiyası sezilerli dárejede jaqsılanadı hám balalar teń 
salmaqlılıq nurında júriwleri, bir ayaqqa turıwları múmkin. Júriwde qol hám 
ayaqlardıń háreketlerin tuwrı muwapıqlastırıwdı rawajlantıradı. Bulshıq et sezimi 
barlıq sezimler menen aralasıp ketken: siz tıńlamastán qarawıńız hám qaramastan 
tıńlawıńız múmkin, siz qaramastan hám tıńlamastán iyiskelewińiz múmkin, lekin 
háreketsiz hesh nárse etip bolmaydı. Obyekt penen háreketler nátiyjesinde júzege 
keletuǵın bulshıq et sezimleri basqa barlıq sezimlerdi kúsheytedi hám olardı bir 
bólekke bólewge járdem beredi. 
6 -7 jasda juwırıw tezliginiń maksimal ósiwi gúzetiledi, bul tekǵana háreketti 
baqlawdıń jaqsılanıwı, bálki tómengi ekstremitalardıń ósiwi hám buwınlardıń 
maslasıwshılıǵı asıwı menen baylanıslı. 6 jasta turaqlı sekiriw qábileti qáliplesedi, 
eki ayaq penen iyterip jiberiledi.
Nadurıs qáliplesken uqıptı ózgertiw baladan da, ata-anadan da kóp kúsh hám 
waqıt talap etedi. Bul tekǵana jazıwdı úyreniwdi qıyınlastıradı, bálki ásirese 
qálemegen, mekteptiń birinshi jılında balanıń oraylıq nerv sistemasına qosımsha júk 
jaratadı. 
Bul kónlikpelerdi rawajlandırıw shınıǵıwlardı talap etedi hám tiykarǵı maqset 
bunı oylamastan, avtomatikalıq túrde qılıwdı úyreniw bolıp tabıladı. 

---

8 
Sóylewdiń motorikali kónlikpelerin rawajlandırıw bólek itibarǵa ılayıq bolıp 
tabıladı. Sóylew dawısların aytıw - bul bala balalıq dáwirinenaq ózlestirgen quramalı 
qural uqıpı bolıp, til, erinler, tómengi jaqlar menen hár qıylı artikulyar hám júz 
háreketlerin ámelge asıradı, diffuz dawıslar (qırıldaw ) menen birge keledi. Olar 
balanıń sóylewi rawajlanıwınıń birinshi basqıshı bolıp tabıladı. 
Dawıslı aytılıwdı tuwrı qáliplestiriw shártlerinen biri sóylew motorikasın jeterli 
dárejede rawajlandırıw bolıp tabıladı. Sóylew dawısların tuwrı aytıw ushın bala 
zárúr artikulyar strukturalardı, sonday-aq quramalı háreketler kompleksin tákirarlay 
alıwı kerek. 
Izertlew ilimpazları motorikali qural kónlikpelerin rawajlandırıw mıy yarım 
sharları rawajlanıwına úlken tásir kórsetiwin tastıyıqladılar. Barmaqlardıń názik 
háreketleriniń rawajlanıwı buwınlardıń artikulyatsiyasi payda bolıwınan aldın júz 
beredi.
Sonı atap ótiw kerek, bul fakt balalar menen islewde qollanılıwı hám mektepke 
shekem tálim mákemeleriniń psixologları hám defektologlari tárepinen 
qadaǵalanıwı kerek. 
Balalardıń motorika aktivligi qanshellilik joqarı bolsa, olar sonshalıq jaqsı 
rawajlanadı, sol sebepli siz júdá jaslıgınan baslawıńız kerek. Háreketleniwdiń 
buzılıwı intellektual hálsiz balalardıń kognitiv aktivligin rawajlanıwına unamsız 
tásir kórsetedi. Qol hám barmaqlardıń názik háreketlerin muwapıqlashtirishning 
nomukammalligi materiallıq, gigiyenik, miynet, tálim hám óz-ózine xızmet 
kónlikpelerin iyelewdi qıyınlastıradı. Motorika komponenti vizual-motorika, esitiw-
motorika, sóylew-motorika, ritmik-motorika hám basqa koordinatsiyalardı ámelge 
asırıwda etakchi esaplanadı. Sonı atap ótiw kerek, intellektual kemshilikleri bolǵan 
balalarda bul túrdegi muwapıqlashtirishlar arnawlı ıssız formalanmaydi. 
L. S. vygotskiy teoriyasına kóre, joqarı psixik funktsiyalar, yaǵnıy yad, oylaw, 
xarakterdiń joqarı formaları biologiyalıq kámalǵa jetkendiń emes, bálki materiallıq 
rawajlanıw jemisi esaplanadı. Bul materiallıq rawajlanıw balanıń motorika 
funktsiyaların rawajlandırıwdan baslap múmkin hám rawajlanıwı kerek. 
Aqli hálsiz balalardıń motorika salasın rawajlandırıw ushın arnawlı sharayatlar 
jaratıw balanıń ózligi hám sawlıgın hár tárepleme rawajlandırıw ushın zárúr shárt 
esaplanadı. Hárekettiń tolıqqonli kónlikpelerin qáliplestiriw dúzetuvchi tálimdiń 
ulıwma sistemasınıń zárúrli buwını bolıp tabıladı. 
Ilim balalarda názik qural qábiletleri hám aqıl -aqıldı rawajlandırıw ortasındaǵı 
baylanıslılıq bar ekenligin tastıyıqladı. Jerlesimiz hám ustazımız v. Suxomlinskiy 
sonday jazǵan edi: “Balanıń sanasın barmaq uchidadir”. Aqıl -aqıl hám háreket 

---

9 
ortasındaǵı jaqın baylanıslılıq, mısalı, A. E. Belaya, O. N. Gromova sıyaqlı avtorlar 
tárepinen usınıs etilgen arnawlı islep shıǵılǵan top oyınları járdeminde ulıwma hám 
názik qural sheberligin rawajlandırıwdı usınıs etiwshi T. A. vorobyova 
dóretpelerinde óz sawleleniwin tapqan. 
Sonday etip, ádebiyatlardı analiz etip, kóplegen avtorlardıń ádebiyatı hám aqli 
hálsiz balalardıń motorika funktsiyaların úyreniw salasındaǵı izertlewleri menen 
tanısıp, dúzetiw jumısları zárúr degen juwmaqqa keliwimiz múmkin. 
Joqarıda aytıp ótkenimizdek, mektepke shekem tálim shólkeminde motorika 
funktsiyaların dúzetiwǵa qaratılǵan dúzetiw hám rawajlandırıw jumısları balanıń 
potentsialın, turmıslıq qábiletlerin ashıp beriwge, oǵan qawipsizlik, zárúr shárt-
shárayatlardı támiyinlewge járdem beretuǵın tálim ortalıǵında ámelge asırılıwı 
kerek. dos sıpatında sheriklik hám sherikliktiń qolay ortalıǵı, sonıń menen birge, óz-
ózin jáne de rawajlandırıw ushın xoshametlew. 
1.2. Ámelde barlıq hám individuallıq principlerı. 
Hár bir balanıń ayrıqsha pazıyletleri bar, olardıń hár biri ayrıqsha rawajlanıw 
dárejesine, óziniń dáslepki sezimlik tájiriybesine iye. Tiykarǵı wazıypa - hár bir 
balanıń jeke qásiyetlerin biliw, olardıń hár biri menen individual islew usılların 
izlew. Didaktik oyınlar ushın saylanǵan material túsinikli hám hár bir bala ushın 
ashıq bolıwı kerek.