Bilimlendiriw ministrligi

II.BAP. SÓYLEW NUQSANINA IYE BOLǴAN BALALARDIŃ 
MOTORIKA BUZILIWLARI 
2.1. Sóylew nuqsanına iye bolǵan balalar. 
Sóylew nuqsanına iye bolǵan balalar - bul normal esitiw hám buzılmaǵan aqıl 
menen sóz rawajlanıwına iye bolǵan balalar. Sóylew buzılıwları hár túrli bolıp, olar 
aytılıwdıń buzılıwı, sóylewdiń grammatik dúzilisi, sózliktiń jarlılıǵı, sonıń menen 
birge, sóylew tezligi hám tuwrılıǵınıń buzılıwında kóriwi múmkin. 
Salmaqlıq dárejesine kóre, sóylewdiń buzılıwların mámleket mektepte oqıwǵa 
tosqınlıq etpeytuǵınlarǵa hám arnawlı tayarlıqtı talap etetuǵın salmaqlı keselliklerge 
bóliw múmkin. 
Kóplegen "ulıwma tálim" balalar baqshalarında sóylew terapiyası gruppaları 
ámeldegi bolıp, olarda balalarǵa sóylew terapevti hám arnawlı tálimge iye 
oqıtıwshılar járdem beredi. Sóylewdi dúzetiwden tısqarı, balalar yad, dıqqat, 
pikirlew, ulıwma hám názik motorlı kónlikpelerdi rawajlandırıw menen 
shuǵıllanadılar, sawatlılıq hám matematikanı úyretedi. 
Ulıwma bilim beriw mektepleri qasındaǵı logopediya oraylarında mektep 
jasındaǵı balalarǵa járdem kórsetilip atır. Sóylew oraylarına aytılıwında nuqsanı bar, 
sóylewi rawajlanbaǵanlıǵı sebepli jazıwda nuqsanı bar, tutlıqpalanǵan balalar 
jiberiledi. Mektep degi sóylew terapiyası shınıǵıwlarınıń tabısı kóp tárepten 
shańaraqtıń tuwrı sóylew kónlikpelerin bekkemlewge qanshellilik úles qosıwına 
baylanıslı. 
Awır sóylew buzılıwlarında balalardı ǵalabalıq balalar mákemelerinde oqıtıw 
múmkin emes, sol sebepli awır sóylew buzılıwı bolǵan balalar ushın arnawlı balalar 
baqshaları hám mektepler bar. 
Awır sóylew buzılıwınıń tiykarǵı belgisi - bul ápiwayı esitiw hám buzilmagan 
aqıl menen awızsha baylanıs qurallarınıń anıq shekleniwi. Bunday keselliklerden 
azap shegetuǵın balalarda sóylew rezervi kem, geyparaları bolsa ulıwma 
sóylemeydi. Bul jaǵdayda basqalar menen baylanıs júdá sheklengen. Bul balalardıń 
kópshiligi olarǵa aytılǵan sóylewdi túsiniwge ılayıq bolıwına qaramay, olardıń 
ózleri basqalar menen awızsha ushırasıw múmkinshiliginen juda. Bul balalardıń 
jámáát degi qıyın pozitsiyasiga alıp keledi: olar qatarlasları menen oyınlarda, social 
iskerlikte qatnasıw múmkinshiliginen tolıq yamasa bólekan juda. Bunday 
sharayatlarda baylanıstiń rawajlanıp atırǵan tásiri minimal bolıp tabıladı. Usınıń 
sebepinen, intellektual rawajlanıw ushın etarli múmkinshiliklerge qaramay, bunday 
balalar ekilemshi intellektual hálsizlikti basdan keshirimedi, bul geyde olardı 
nadurıs intellektuallıq tárepten tómen dep esaplawǵa tiykar beredi.

---

12 
2.2. Sóylew kemshiliklerine iye bolǵan balalar biliw iskerliginiń ayrıqsha 
qásiyetleri 
Sóylew kemshiliklerine iye bolǵan balalar aqıl etiwi tarawınıń tiykarǵı 
qásiyetleri tómendegiler bolıp tabıladı: motivatsion tarawdıń jetkilikli dárejede 
qáliplespegenligi hám parıqlanbaǵanlıǵı, dıqqat-itibardıń jetkilikli dárejede 
rawajlanbaǵanlıǵı hám ózgeriwshenligi, motorikanıń rawajlanıwındaǵı tómenlik, 
qorqıwǵa túsiwi. Balalardaǵı sol ámeldegi qıyınshılıqlar jóneltirilgen korreksion 
kelesinde úlken kóriniske iye bolıwı hám oqıwǵa bolǵan qızıǵıwshılıǵın joytıwına, 
yaddıń tómenlewine eslep qalıw qátelerine jazıwdı (iskerlikti) iyelewde 
qıyınshılıqlarǵa dispeksiyaga, saralaw operatsiyalarınıń qáliplespegenligine, 
grammatikanı jaqsı ózlestirmegenlikke alıp keliwi múmkin. Balanıń rawajlanıwın
támiyinlew ushın 
oqıtıw programmasına 
kommunikativ processlerdiń 
rawajlandırıwına qaratılǵan tapsırmalar kompleksi kiritiledi: yad, dıqqat - itibar, 
tákirarlaw, qıyallar hám normada rawajlanıwǵa shártler (kishi motorika, keń 
kólemde kóriw hám esitiw, aqıl qılıw iskerligi motivatsion tarawdıń rawajlanıwı). 
Kórsetilgen ayrıqshalıqlar balalar rawajlanıwda psixikanıń rawajlanıwına 
kúshli hám hálsiz táreplerdi esapqa alıwshı korreksiyasi boyınsha arnawlı jumıstı 
talap etedi. Tiykarǵı oqıtıwda qálegen ańlanǵan iskerlikke, óz minez-qulqların 
qadaǵalay alıwında hám talap etiletuǵın nátiyjesine erise alıwǵa qaratıladı. 1-klassta
sonıń menen birge, mektepge shekem bolǵan jasda ústin turıwshı oyın iskerliginen 
oqıw iskerligine ótiwdi ámelge asırıw zárúr. 
Aqıl qılıw tarawına qaratılǵan shınıǵıwlar shınıǵıwlar strukturasına kiritiliwi 
hám parallel túrde oqıw hám tárbiyalıq maqsetlerdi qóllaw arqalı yamasa oyın, 
sáwbet yamasa dene shınıqtırıw kórinisindegi ǵárezsiz shınıǵıwlar formasında 
ámelge asırılıwı kerek. 
Aqıl qılıw processleri bir-biri menen bekkem óz-ara baylanıslılıqta ámeldegi 
bolǵanlıǵı hám rawajlanǵanlıǵı sebepli qanday da arnawlı bir aqıl qılıw procesine 
jóneltirilgen hár bir shınıǵıw bir waqıtta basqalarına da tásir etedi. Mısalı, bala 
motorikasi rawajlanıwına qaratılǵan shınıǵıwlar bir waqıtta onıń dıqqat qoyıwı hám 
motor yadın bekkemleydi, motorika rawajalanıwınan tısqarı dıqqat qoyıw jayindaǵı 
oyda sawlelendiriwler tákirarlawǵa unamlı tásir etedi. Sonday etip, metodikalıq 
usınıslardı bólimlerge bóliw bir qansha shártli, sebebi olardıń wazıypası ulıwma 
bolıp tabıladı. Hár bir bólimde tapsırmalar aqıl qılıw procesin jáne de tómen, 
elementar dárejeleri rawajlanıwına aldıńǵılarinan joqarı shólkemlesken, sóylew hám 
basqa psixik processler menen tikkeley belgilengen quramalı dárejelerge shekem 
jaylastırıladı. Tapsırmalar jetekshi úskenege kóre hár qanday zárúrli funksiyanıń 
rawajlanıwı nizamlıqlarına juwap beriwi kerek: kórgezbeli iskerlikten obrazlı, keyin 
sózli-logikalıq hám abstrakt iskerlikke ótiwi. Taǵı sonı itibarǵa alıw zárúr, bala 

---

13 
psixikasınıń rawajlanıwına kóre sóylew onıń iskerliginde barlıq tarawlardıń jáne de 
kóbirek baylanıslılıǵın tikkeley ańlatadı. 
Oqıtıw processinde túrli aqıl qılıw funksiyaları rawajlanıwına qaratılǵan 
shınıǵıwlardı qóllaw zárúr (mısalı, bir shınıǵıw dawamında motor tarawı hám 
dıqqat qoyıwdı rawajlandırıwǵa tapsırmalar beriledi). Logoped hár bir bala 
tárepinen tapsırmalardı jaqsı orınlap atırǵanın atap ótiwi, qaysı tarawlarda ol kóbirek 
nátiyjege, qaysısında kemirek nátiyjege erisip atırǵanın anıqlawı hám arnawlı bir 
oqıwshınıń anıqlanǵan «Rawajlanıw baǵdarı» na kóre usı programma boyınsha 
individual shınıǵıwlar rejesin islep shıǵıwı kerek. Shınıǵıwlar maksimal nátiyje 
beriwi ushın nátiyjege erisiw hám ulıwma iskerlik procesine bala qızıǵıwshılıǵın 
asırıwshı, usı jastaǵı balalar emotsional hám shaxs tárepleriniń aqıl qılıw iskerligine 
tartıwshı hár qıylı individual gruppa oyınlarınan paydalanıw usınıs etiledi. Qálegen 
dıqqat, itibar, kommunikativ-sóylew aktivlik, gruppada sóylew minez-qulıqtı 
shólkemlestiriwde úlken áhmiyet beriledi. 
Korreksion programmalarda, ádetde, jumıs tómendegi bólimlerine ajratıladı: 
I. Motor rawajlanıwı. 
II. Qabıl etiw. 
III. Dıqqat qoyıw hám yad. 
Iv. Qıyallardıń qáliplesiwi. 
v. Sın kózqarastan, qadaǵalaw, psixik iskerlikti programmalastırıw. 
vI. Pikirlewdi rawajlandırıw. 
Hár bir bólim ulıwma balanı arnawlı bir aqıl qılıw uqıplılıǵı hám korgnitiv 
tarawı rawajlanıwına qaratılǵan hám psixolog penen bekkem sheriklikte ámelge 
asırıladı. 
2.3. Mektep oqıwshılarda jazba nutq boyınsha dúzetiw jumıslarında ózlestiriw 
qıyınshılıqlarınıń aldın alıw 
Ápiwayı intellektli balalarda oqıw hám jazıwdıń buzılıwı júdá keń tarqalǵan. 
Sonday etip, Evropa mámleketlerinde disleksiyasi bolǵan balalardıń 10 procentke 
shekem belgilengen. R. Bekker (Germaniya ) maǵlıwmatlarına kóre, ǵalabalıq tálim 
kishi mektep oqıwshılarınıń 3 procentinde oqıw buzılıwı anıqlanadı. A. N. Kornev 
maǵlıwmatlarına kóre, bul buzıqlıq ulıwma bilim beriw mektepleri oqıwshılarınıń 
2-3 procentinde hám járdemshi mekteplerde oqıtıp atırǵan balalardıń 50 procentinde 
ushıraydı. Ul balalarda oqıw buzılıwı qızlarǵa qaraǵanda 4-6 ret tez-tez anıqlanadı. 

---

14 
Kóbinese jazıwdı ózlestiriw de tap sonday dárejede qıyın, biraq mektep 
oqıwshılarında disleksiya hám disgrafiya ǵárezsiz buzılıwlar retinde anıqlanıwı 
múmkin. Balalar daǵı disgrafiya - bul sóylewdiń sistemalı rawajlanbaǵanlıǵı hám 
bir qatar sóylewiy bolmaǵan funktsiyalardıń kórinetuǵın bolıwınan biri bolıp, 
tekǵana baslanǵısh mektepte, bálki orıs tilin oqıtıwdıń keyingi basqıshlarında da 
jazıw, til bilimleri hám kónlikpelerin ózlestiriwdi qıyınlastıradı - morfologiya hám 
sintaksisni úyreniwde. Jazıw buzılıwı ulıwma bilim beriw mekteplerinde 6 -7%, 
sóylew mekteplerinde 18-20%, járdemshi mekteplerde 35-40% oqıwshılarda 
anıqlanadı. 
Kóplegen izertlewshilerdiń pikirine kóre, jazıw hám oqıwdıń buzılıwı 
disfunktsiyalarning kombinatsiyasına tiykarlanadı: awızsha sóylew degi 
kemshilikler, intellektual processlerdiń jeterli dárejede qáliplespegenligi hám 
olardıń óz basımshalıqları, qoldıń názik motorlı kónlikpeleri, dene sxeması, ritm 
sezimi. 
Kóbinese disleksiya hám disgrafiyanıń disontogenetik formaları ámeldegi 
bolıp, olarda oqıw hám jazıw sheberligin ózlestiriw menen baylanıslı funktsional 
sistemalardıń etukligi keshigiwi gúzetiledi. Intellektual rawajlanıwdıń keshigiwi 
menen balalarda oqıwdı ózlestiriwdiń barlıq basqıshlarında ol yamasa bul dárejede 
qıyınshılıqlar payda boladı. Mektep oqıwshılarınıń dawıs -hárip ramziyligini 
ózlestiriw aste. Sensor -analitik sintetik oqıw basqıshında sóz hám gáplerdiń mánisin 
vizual aqıl etiw hám túsiniw processleriniń tarqaqlıǵı, pútin aqıl etiwdiń etukligi bar. 
Oqıw hám jazıwdı úyreniwde qıyınshılıqlarǵa dus keletuǵın yamasa jazıw hám 
oqıwdıń buzılıwına beyim bolǵan balalar menen pedagogikalıq jumıstıń tiykarǵı 
wazıypalarınan biri olardıń psixologiyalıq tayınlıǵın, ulıwma rawajlanıw hám 
intellektual qábiletlerdiń jeterli dárejesin qáliplestiriw bolıp tabıladı. 
Dúzetiw hám rawajlandırıw jumıslarında nátiyjelililikke erisiw pedagogikalıq 
processtiń barlıq qatnasıwshıları, atap aytqanda, oqıtıwshılar, sóylew terapevtleri, 
psixologlar hám mektep shıpakerleriniń óz-ara sherikligi arqalı múmkin. Oqıtıwshı, 
sóylew terapevti hám psixologtıń iskerligi júdá kóp ulıwma ayrıqshalıqlarǵa iye hám 
oqıw, tárbiyalıq hám dúzetiw wazıypaların sheshiwge qaratılǵan. 
Logoped hám oqıtıwshınıń studentler menen sóylesiw jumısına jantasıwlarınıń 
birdeyligi, studentlerge qoyılatuǵın talaplardıń úzliksizligi, sonıń menen birge, 
dúzetiw, tárbiyalıq hám tárbiyalıq islerdiń mazmunı hám usılları, sóylewdi 
rawajlandırıw qurallarınıń quramalılıǵı hám túrli-tumanlıǵı. onıń kemshiliklerin 
saplastırıw, jetekshi túrden paydalanıw - oqıw iskerligi - sóylew terapiyası tabıslı 
bolıwınıń gilti bolıp tabıladı. Dástúriy túrde bul óz-ara tásir procesin tómendegishe 
anıqlaw múmkin: bir tárepden, bul oqıw hám sabaqtan tısqarı shınıǵıwlardıń optimal 

---

15 
"sóylew terapiyasi", basqa tárepten, logopediya shınıǵıwların ulıwma 
rawajlantıratuǵın materiallar menen toltırıw, olardı "psixologizatsiya qılıw". Eger 
oqıtıwshı, logoped hám psixolog pedagogikalıq ishda úzliksizliktiń túrli táreplerin 
ámelge asırıwǵa tayın bolsa, buǵan erisiw múmkin. 
Oqıtıwshı, psixolog hám logoped ortasındaǵı óz-ara munasábetlerdiń 
mazmunın, oqıwshılar menen dúzetuvchi hám rawajlantıratuǵın islerdiń 
quramalılıǵın, sóylew hám jazba sóylewi buzılǵan mektep oqıwshılarınıń mektep 
oqıwshılarınıń mektep degi kelisiwin saplastırıw yamasa aldın alıw boyınsha islerdi 
belgileytuǵın tiykarǵı ideyalar tómendegiler bolıp tabıladı: 
1. Dúzetiw, tárbiyalıq wazıypalardıń birligi. Ulıwma bilim beriw sabaqları 
hám klasstan tısqarı shınıǵıwlardıń dúzetuvchi baǵdarı principi. 
2. Jumıstıń rawajlanıw xarakteri hám balanıń ózlik pazıyletlerin qáliplestiriw. 
Mektep oqıwshılarınıń intellektual rawajlanıw rezervlerin maksimal dárejede 
anıqlaw hám olardan paydalanıw principi. 
3. Balalarda iskerlikke qızıǵıwshılıq, kognitiv aktivlik hám ǵárezsizlikti 
tárbiyalaw. Balalardıń jeke tájiriybesine tıykarlanıp. 
4. Balalardıń bilim aktivligin xoshametlewdiń eń zárúrli quralı retinde hár bir 
sabaqta tabısqa erisiw. 
Sonday etip, balalarda jazba sóylewdiń buzılıwınıń aldın alıw hám saplastırıw 
boyınsha dúzetiw hám rawajlandırıw jumısları kóp qırlı bolıp, qánigelerdiń óz-ara 
sherikligin óz ishine aladı hám quramalı bolıp tabıladı.