Ajiniyaz atindag’i No'kis ma’mleketlik Pedagogika Instituti Sirtqi bo’lim pedagogika psixologiya fakulteti 1A gruppa

Ajiniyaz atindag’i No'kis ma’mleketlik Pedagogika Instituti
Sirtqi bo’lim pedagogika psixologiya fakulteti 1A gruppa
O’z betinshe jumisi

Tayarlag’an: Nag’ashbaeva Iliya

Nerv sistemasi du’zilisi, bas miy kesellikleri, nerv sistemasinin’ izertleniwi, Teplov ha’m Pavlov izertlewleri, Dekart ha’m Sechenov izertlewleri, miydin’ reflektorliq xizmeti, refleks, birinshi ha’m ekinshi signal sistemasi
B.M.Teplov tarepinen 1956-1964 jillar arasinda nerv sistemasin izertle isleri uyreniliui eksperimental xem ekspermental emes islerge , avtordin psixiofiziologiyalik laboratoriyasi ushin ulken әxmiyetke iye. Koplegen jagdaylarda bul metodologiya analogik meselelerge ha’m ilimiy jema’a’tlerge ulken tasir korsetedi . Bul metodologiya xayuanlar menen bir katarda adamlardi tekseriuden otkeredi . Bul materiallardi jaksi tusiniu ushin laboratoriyada sistemali qollansa paydali bolar edi. Bul eksperiment metodi usilayinsha koriniske iye. Nerv sistemasinin’ ozine ta’nligin baqlaw mu’na’sibeti bir jerge qoyiladi . Duris ha’r bir nerv istemasinin’ o’zine ta’nligin tek g’ana jaqsi ta’repleri ko’rip shig’iladi Bulardin ha’mmesi biologiyalik ha’m sotsiallik psixologiyalik a’hmiyetke iye. Bul kontseptsiyaga suyenip , ozin korgauga jaman korinislerin jaksi etip korsetip beriu mumkin. Bul kontseptsiya psixologiyalik ha’m pedagogikalik xarakterge tiyisli soraularga juuap beriude juda kolayli keledi . Eger «baxalaw» mu’na’sibetke nerv sistemasinin ozine tanligi kosilsa , onda olar metodologiyanin printsipial waqtin korsetedi . Bul psixofiziologiya laboratoriyalarda kabil etiledi . Bul jantasiu ozinin jaksi natiyjesin bermekte. Nerv sistemasinin kushin aniklauda natiyjeli xem isenimli metodlardin juzege keliui nerv xereketin tabiyatta uyreniuge imkaniyatlar jaratadi. B.M.Teplov laboratoriyasinda otkerilgen koplegen eksperimental isler nerv sistemasalarinin xer tarepligin korsetedi. Nerv sistemasinin nervtin ozine tanligi tiykarinan tek gana bir korinis jerdeminde tusiniu mumkin emes. Bul nerv sistemasinin tiykargi bolimi , birak ol ozine tanligi emes. Nerv sistemasinin kushi kobinese atributlardin ozine tanligine iye bolgan ishki baylanislar menen birgelikte xem seziudi juzege keltiredi B.M.Teplovtin seziu xem nerv sistemasinin reaktivligi arasindagi tobelik gipotezasi ken taraldi. B.M.Teplov , I.P.Pavlovtin pikirlerine ogada kop itibar berdi . Onin sozleri jokari reaktivlik xakkinda barganligin anikladi

I.P.Pavlovtin boljauinsha nerv sistemasinin zaifligi gipotetik tarizde tusindiredi . Soni da aytiu kerek , reaktivlikti tusiniu gipotezasin korip shigip otirganda ozinin korinisin xem seziushenlik sinonim korinislerinde kabil etiledi . Bunin natiyjesinde olar arasindagi pariklardi tusiniu meselesi tuuiladi . Eger seziu xem kozgaliu tusiniklerinin manisin analiz etsek , onda reaktsiyalardin korinisi klenimal formali kozgalisti juzege keltiredi. Bbir kansha faktorlardi tesirinde nerv sistemasinin reaktivlik tavsifi seziushenliktin tavsifi menen say tuspeydi. Bul intensiv signallar belgili vegatativ komponentlerde saykeslenip refleksine tasir korsetedi . Kushli kozgatiushi xem seziushenlikte kop darejede reaktiv boladi. Seziushenlik kushli bolganlarda bunin kerisinshesi juzege keledi . Sonnan bilip aliudin tiykarin seziushenlik xem kozdiriushilik tusinikleri nerv sistemasi funktsiyalari bolip esaplanadi . Kozgaliu xem seziushenlik tusinikleri ortasindagi pariklar tomendegishe ` seziushenlik seziudi aniklauda kollaniladi . Bunda funktsiyalar organizmlerdin baylanisin aniklau ushin zarur . Kozgaliu bolsa , kozgaliu tokimasi menen pariklanadi. Olar arasinda printsipial pariklar jok . Koplegen diskusiyalar nerv sistemasinin kushi xem seziushenlik ortasindagi baylanislar barligi xakkinda aytiu kerek. B.M.Teplovtin gepotezasi birinshi bolip qott-jilda baspadan shikkan edi . Bul ejayip pikir tek gana gipotezasi menen kalgan edi . Birak bul pikirden koplegen avtorlar paydalangan . Intensivliktin asiui xem orientirovka refleksi nerv sistema kushsiz bolgan iytlerde osiuin korsetedi. Keyingi q0-jilliklarda nerv sistemasinin kushin xem seziushenlik pariklari eksperimental deliyler arkali aniklanadi. Gipotezanin 1-tekseriliui anik natiyjeler berdi . Bul tajiriybelerde 3 kushli metodikalar kollaniladi. Bulardan biri indiktsion , w) . jerdemshinin seziui bul foto ximik variant e). Bala ele anik tajiriybelerde bolmagan. Jene analiz etip , otilmegen islerdin biri jokari nerv xereketinin anikligin kofein ozgesheliginen tusindiriu mumkin emes edi . Bunin texnik korinisi epiuayi w0 minutlik tenepisten son seziushenliktin ozgerisi xarakterinde « tobeligi» dauam etedi . Bul metodikanin validligi onda keltirilgen natiyjelerge tiykarlangan , olar indiktsion soniuinin korgaiuin juzege keltiredi .

Adamlardin` miyi haywanlardin` miyine salistirg`anda quramaliraq du`zilgen. Onin` salmag`i da u`lkenirek. Maymildin` miyi 400-500 gramm bolsa, adamnin` miyinin` salmag`i ortasha 1400 gramm. Miy adam denesinin` 2 protsent salmag`in quray otirip, organizmge kelip tu`setug`in kislorodtin` 18 protsentin paydalanatug`inlig`in esapqa alsaq, organizmnin` is-ha`reketinde miy funktsiyasinin` qanshelli quramali ekenligin ko`riw mu`mkin.

Miydin` joqarg`i bo`limleri-u`lken yarim shar-ha`r qiyli haywanlarda qanday rol` atqaratug`inlig`i to`mendegi faktlerde ko`rinedi. Baliqtin` yarim shari uriqlarin alip taslag`an son` onin` minez-qulqi azg`ana o`zgeredi. Eger kepterdin` yarim sharin alip taslasan`, ol ushiwdi bilmeydi, awqat izlewdi de toqtatadi. Yarim sharinan ayirilg`an iyt te derlik meshel bolip qaladi. Demek, miyinin` bul bo`liminen ayirilg`an adam uliwma jasay almaydi.

Miydin` reflektor ha`reketi. Qorshag`an ortaliq turaqli tu`rde nerv sistemasina, miyge ta`sir etedi (seziw organlari arqali). Organizm bul ta`sir etiwlerdi qabil aladi ha`m og`an juwap reaktsiya qaytaradi. Bul protsess refleks dep ataladi. (latin tilinen aling`anda sa`wleleniw). Bunan 300 jil ilgeri frantsuz ilimpazi Dekart ta`repinen alg`a su`rilgen refleks ideyasin ulli rus fiziologi I.M.Sechenov rawajlandirdi. Bas miyinin` refleksleri atli kitabinda Sechenov adamnin` barliq minez-qulqi reflektorliq aktlerdin` quramali sistemasi bolip sanalatug`inlig`in ko`rsetti. Bul I.P.Pavlov miynetlerinde reflektorliq teoriyanin` elede rawajlaniwi ushin mu`mkinshilik ashti. Ol joqaridag`i tiptegi keltirilgen reflekslerdi sha`rtsiz dep atadi. O`ytkeni olar, eger organizmge sirtqi yamasa ishki (organizmde payda bolg`an) qozdiriwshi ta`sir etse erksiz (sha`rtsiz) payda boladi. Bul refleksler tuwma bolip esaplanadi. Olarg`a instinktler kiredi, misali, awqatliq (du`n`yag`a kele sala bala ash bolg`anin sezedi ha`m soriw ha`reketin isley baslaydi), awiriw seziw, qorg`aniw (adamg`a qaray qolin`di ko`tersen`, ol erksiz tu`rde o`zin qorg`aw ha`reketin isleydi).

Biraq sha`rtsiz reflekslerden basqa belgili bir jag`dayda payda bolatug`in refleksler de bar. Olardi Pavlov sha`rtli dep atag`an.

Misal keltiremiz. Eger bala ashshi da`rinin` aq poroshogin bir neshe ma`rtebe ko`rgen ha`m oni son` balag`a bergen bolsa, endi bala sol da`rini ko`riwden, oni awzina salmay turip da`rinin` ashshilig`in awzinda sezedi. Sha`rtli refleksler tuwma esaplanbaydi, olar turmis protsessinde ha`m organizmnin` jumis barisinda islep shig`iladi. Demek, sha`rtli refleks o`mirde tek g`ana arttirilip g`ana qalmastan, waqittin` o`tiwi menen jog`aliwi da mu`mkin. Sonliqtan Pavlov oni waqitshaliq nerv baylanisi dep te atag`an.

Ko`pshilik sha`rtli refleksler u`lken yarim shar qabig`inda payda boladi ha`m eger ol haywanda alip taslansa, ol barliq turmisliq ta`jiriybesin jog`altadi. Onda sha`rtsiz reflekslerdin` barlig`i saqlanip qalsa da haywan sharasiz bolip qaladi.

Joqarida aytip o`tkenimizdey adam miydin` u`lken yarim sharisiz uliwma jasay almaydi. Miyge kelip tu`siwshi signallar, predmet ha`m qubilislardi payda etedi, seziw organina ta`sir etiw na`tiyjesinde seziw, qabil aliw, ko`z aldina keltiriw payda boladi, Pavlov birinshi signal sistemasi dep atag`an, ol adamda ha`m haywanda boladi. Biraq adamda Pavlovtin` jaziwinsha, nerv sistemasi mexanizmine ayriqsha qosimta bolip o`tken. Bul qosimta- adam so`ylesiwi. G`So`z-birinshi signaldin` signali bolip, haqiyqatliqtin`, ekinshi, arnawli bizin` signalliq sistemamizdi quradiG`