Ajiniyaz atindag’i No'kis ma’mleketlik Pedagogika Instituti Sirtqi bo’lim pedagogika psixologiya fakulteti 1A gruppa

Buni a`piwayi misalda ko`remiz. Ta`nepistin` son`inda qon`iraw qag`iladi ha`m balalar klassqa kiredi. Qon`iraw dawisi olar ushin-birinshi signalliq sistema. Biraq u`lken ta`nepis waqtinda balalar mektepten uzag`iraqta oynawi ha`m qon`iraw sestin esitpewi mu`mkin. Al, usi waqitta bir bala kelip G`Qon`iraw boldiG` dese barlig`i klassqa juwiradi, bunda so`z qon`iraw sestinin` ornin basti. Oqiwshinin` so`zi bul-ekinshi signalliq sistema. Yamasa, misali, pedagog oqiwshilarg`a o`simlik-paqal, japiraq ha`m tamirdan turadi dep aytti. Son` ol balalarg`a o`simliktin` su`wretin ko`rsetedi. Bul jag`dayda u`yreniw protsessinde tek g`ana ekinshi emes, al birinshi signalliq sistema (su`wretti ko`riw arqali qabillaw) qollanilg`an. Eki signalliq sistema da tig`iz baylanista boladi. Eger ekinshi signalliq sistema signallari (so`zler) birinshi signalliq sistemada tirenishi bolmasa (ol arqali aling`an na`rseni sa`wlelendirmese), olar tu`siniksiz bolip qaladi. Misali, shet tilindegi so`z bizler ushin hesh na`rseni an`latpaydi, o`ytkeni so`zdin` artinda konkret mazmun joq. Biraq tek birinshi signallardin` o`zi de du`n`ya haqqinda toliq ha`m teren` bilimdi bermeydi. Tek ekinshi signalliq sistema (so`ylesiw) arqali adamzat ayirim faktlerdi uliwmalastirip, o`zi ushin a`hmiyetli bolg`an nizamshiliqlardi belgiley otirip, o`z mag`liwmatlarin ken`eytiriwdi u`yrendi. Ekinshi signalliq sistema ja`rdeminde adamlar o`z bilimin teren`lestiredi ha`m saqlap qaladi
Temperament tiplerinin` konkret 
ko`rinisleri ha`r qiyli. Insan temperamenti o`zgeshelikleri tek g`ana minez-quliqta ko`rinip qalmastan, biliw is-
ha`reketi dinamikasi ha`m sezim tarawi o`zgesheligin belgileydi, insannin` ha`reket ha`m qa`lewlerinde, 
sonday-aq, intellektual is-ha`reketi, so`ylew o`zgesheligi h.t.b sa`wlelenedi. 
Ha`zirgi waqitta biz barliq temperamentler tiplerine toliq psixologiyaliq sipatlama beriw 
mu`mkinshiligine iyemiz. Da`stu`riy to`rt tipke psixologiyaliq sipatlama du`ziw ushin a`dette temperamenttin`
tiykarg`i qa`siyetleri paydalaniladi. Bul qa`siyetlerdin` ko`pshiligi B.M.Teplov ha`m onin` sha`kirtlerinin`
miynetlerinde aship berilgen, son` watandarliq ilimpazlar izertlewlerinde keyingi rawajlaniwin tapqan. Bul 
izertlewler barisinda Teplov ta`repinen usinilg`an atamalardin` ayirimlari o`zgergen, sonday-aq jan`a qa`siyetler 
ashilg`an. Misali, Teplov ta`repinen «emotsional qoziw» dep atalg`an temperament qa`siyeti, psixologiyaliq 
a`debiyatta jiyi senzitivlik (sezimlilik), al sirtqi ta`sir payda etken erksiz ha`reketlerdin` reaktivligi-reaktivnosit` 
dep ataladi. Temperamenttin` basqa da qa`siyetlerinin` atamalari o`zgergen. Sonin` menen birge temperament
qa`siyetlerine ekstraversiya-introversiyani kirite baslag`an. Bul tu`sinikler adamnin` is-ha`reketi ha`m 
reaktsiyasi neden-(sol waqitta (ekstraversiya) payda bolatug`in sirtqi ta`sirlerden be yamasa keleshek ha`m 
o`tmish penen baylanisli (introversiya) oy, tu`sinik ha`m obrazlar menen baylanisli bolg`an ko`pshilik g`a`rezli 
bolg`an) payda bolg`anlig`in aniqlaydi.


Xolerik- bul nerv sistemasi toqtaw u`stinen qoziwdin` basimlilig`in aniqlanatug`in adam, na`tiyjede ol 
tez, jiyi oylanbay ha`reket etedi, o`zin toqtata almay, irke almay qaladi, ha`reketlerinde shalt, shaqqan 
shidamsizliq ko`rsetip, ku`ygeleklik, biybasliq, o`zin uslay almaw ko`rinedi. Onin` nerv sistemasinin` saldamli 
bolmawi onin` jedelligi ha`m jigerliliginin` o`zgeriwinde tsikllikti belgileydi, qanday-da is penen qizig`ip ketip, 
ol jan-ta`ni menen berilip isleydi, biraq og`an ku`shi uzaqqa jetpeydi, ku`shi tawsilg`an waqitta ol ha`mme 
na`rsege qoli suwip qaladi. Ku`ygeleklik jag`day, jaman keypiyat, ku`shtin` pa`seyiwi ha`m uyan`liq payda 
boladi.