90
1.
Regionning
eksport
kvotasi (KE)
E - eksport hajmi
YaIM - yalpi ichki mahsulot
JE – eksport indeksi
KEo va KE1 – bazis va joriy
davrlarda eksport kvota
darajalari
1a.
Regionning real eksport
kvotasi (KRE)
SM – regionning sof
mahsuloti
JRE - real eksport indeksi
KREo va KRE1- bazis va
joriy davrlarda import
darajalari
2.
Regionning import
kvotasi (KI)
E - eksport hajmi
YaIM - yalpi ichki mahsulot
JE – eksport indeksi
KEO va KE1- bazis va joriy
davrlarda import darajalari
2a.
Importning mamlakat
iste’molidagi salmog’i
(KDI)
Ii – i mahsulot importi
- mazkur i
mahsulotning mamlakatdagi
jami istemoli
3.
Regionning tashqi savdo
kvotasi (KTS)
Bu ko’rsatkich E va I
hajmining yarmisining
YaIM da bo’lgan nisbatini
ifodalaydi
4.
Xalqaro
raqobatbardoshlik
koeffitsienti (KRB)
TSO – tashqi savdo oboroti
JRB – xalqaro raqobat-
bardoshlik indeksi
KRB0 va KRB1- bazis va
joriy davrlardagi
raqobatbardoshlik darajalari
5.
Import koeffitsienti (KI)
Ii – mazkur i mahsulot
importi
Ei - mazkur i mahsulot
eksporti
IChi - mazkur i mahsulotni
ishlab chiqarish
JI – import indeksi
KI0 va KI1- bazis va joriy
davrlarda import darajalari
i
ИС
0
1
I
I
I
i
i
i
I
К
:
К
J
E
ICH
I
К
0
1
R
Б
R
Б
RB
RB
К
:
К
J
Т
SO
I
E
К
100
5
0
YaIM
)
I
E
(
,
К
Т
S
100
i
i
d
I
IS
I
К
0
1
100
I
I
I
I
К
:
К
J
YaIM
I
К
0
1
100
RE
RE
RE
RE
К
:
К
J
SM
E
К
0
1
100
E
E
E
E
К
:
К
J
YaIM
E
К
91
6.
Jon boshiga to’g’ri
kelgan savdo oboroti
(KA)
- aholining o’rtacha soni
7.
Regionning xalqaro
savdo-sotiqdagi
salmog’i (KTSO)
RTSO – regionning tashqi
savdo oboroti
JTSO – jahonning tashqi
savdo oboroti
Eksport (ing. export, lot. exportare - chetga chiqarish) deganda tovarlar,
xizmatlar va kapitalni tashqi bozorga chiqarish tushuniladi.
Eksport kvota
deganda muayyan tovar (xizmat, kapital)ni eksportga
belgilangan hajm (hissa)da ishlab chiqarish va etkazib berish tushuniladi.
Import (lot. importo – olib kelish) – deganda ichki bozorda sotish uchun
mamlakatga xorijiy tovarlar, texnologiya, kapital kiritish va xizmatlar keltirish
tushuniladi.
Import kvota - bu har yili mamlakatga keltirishga ruxsat berilgan xorijiy
mahsulot hajmini miqdor jihatdan cheklab qo’yishdir.
Tashqi savdo oboroti (TSO) eksport (E) va import (I) yig’indisidan tashkil
topadi:
Eksport bilan import o’rtasidagi tafovut savdo qoldig’ini (
) beradi:
Agar eksport importdan ko’p bo’lsa, u holda tashqi savdo qoldig’i musbat,
aksincha, ya’ni eksport importdan kam bo’lsa, u holda savdo qoldig’i
manfiy
bo’ladi. Keyingi holat tashqi balansining defitsitli, ya’ni taqchilli balans ekanligidan
dalolat beradi.
Eksport va import o’rtasidagi nisbatlarni turli yondashuvlarda statistik tahlil
qilish maqsadida quyidagi ko’rsatkichlar hisoblanadi (2-jadval).
Kvota
‐
bu
umumiy
ishlab
chi
q
arish,
sotish,
import,
eksport
va
bosh
q
a
ijtimoiy
faoliyat
so
h
alarida
kelishuv
asosida
h
ar
bir
ishtirokchi
uchun
joriy
q
ilinadigan
h
issa.
U
xal
q
aro
bitimlarga
binoan
amalga
oshiriladi.
А
ТСО
0
1
100
Т
S
О
Т
S
О
dB
Т
SS
Т
SS
Т
S
О
К
:
К
J
J
R
К
А
Т
S
О
К
А
TSO= E+I
Т
S
О
E I
92
Tashqi savdo oboroti elastikligini tavsiflovchi ko’rsatkichlar
2-jadval
№
Ko’rsatkichlar
Hisoblash tartibi
Izoh
1. Eksport
elastikligi(EE)
E - eksport o’simi
E - eksport hajmi
YaIM - yalpi ichki mahsulot
o’simi
2.
Eksportning ilgarilash
koeffitsienti (KE)
JE - eksport indeksi
Jyaim -
YaIM indeksi
3. Import
elastikligi(EI)
I - import o’simi
I - import hajmi
4.
Importning ilgarilash
koeffitsienti (KI)
JI - import indeksi
5.
Koordinatsiya indeksi (JK)
KNM - koordinatsiya nisbiy
miqdori
EE>1 va JE >JYaIM bo’lishi mazkur mamlakatda tovarlar eksportining
ularni ishlab chiqarishga nisbatan tezroq o’sganligidan dalolat beradi. Bu albatta
ijobiy hol.
EI>1 va JI>JYaIM bo’lishini esa har doim ham ma’qul deb bo’lmaydi.
Chunki mamlakat o’z ehtiyojini qondirish uchun o’zida ishlab chiqarishdan ko’ra
tovarlarni chetdan olib kelishiga harakat qilgan bo’ladi.
6.4.
Tashqi savdoda tovarlar importi va eksporti, uni statistik
o‘rganish
TASHQI IQTISODIY FAOLIYAT STATISTIKASI
13
13
http://www.mfer.uz/uz/export/statistics/
И
Э
К
J
:
J
J
И
:
Э
К
НМ
YaIM
I
I
J
:
J
К
YaIM
YaIM
:
I
I
E
I
YaIM
E
E
J
:
J
К
YaIM
YaIM
:
E
E
E
E
93
Avvalambor, eksport va import haqida va uni hisobga olish to‘g‘risida gap
ketganda, tashqi savdo hisobini olib borish haqida gapirish lozim. Bojxona
xodimlari tomonidan tashqi savdoni rasmiylashtirishda bojxona deklarasiyalari,
tovar va xizmatlarga berilgan yo‘l qog‘ozlari, tovarlar va xizmatlar hisobi va
ularning shartnoma pasportlari rasmiylashtiriladi. Bojxona chegaralari kesib
o‘tsada, ammo tashqi savdo hisobiga olinmaydigan tovar va xizmatlar
quyidagilardan iboratdir:
1.
To‘g‘ridan – to‘g‘ri tranzit (omborlarda saqlanganlaridan tashqari).
2.
Jismoniy va yuridik shaxslarning, xorijlik fuqarolarning hamda diplomatik
missiyalarning shaxsiy yuki.
3.
Bir yildan ortiq bo‘lmagan muddatga joriy ijaralarni hisobga olgan shartnomadagi
tovarlar.
4.
Qaytayotgan taralar(konteynerlar, shisha idishlar) va namunalar.
5.
Muomaladagi oltin tangalar va boshqa tangalar, muomalada bo‘lgan
qimmatli
qog‘ozlar va banknotlar.
6.
Vaqtinchalik olib kirilayotgan yoki olib chiqib ketilayotgan tovarlar:
6.1. Teatr bezaklari.
6.2. Sport inventarlari.
6.3. Mashinalar.
6.4. Auksion, yarmarka va ko‘rgazmalarga olib kelingan tovarlar.
6.5. Kinofilmlar ijarasi.
7.
Transport vositalari va boshqa uskunalar ta’miri.
8.
Tovarlarni olib kelmasdan reeksport qilish.
9.
Nomoddiy xizmatlar qiymati.
10.
Tovar va xizmatlarni kafolatli etkazib berish.
Statistika tovarlar importi deganda quyidagilar tushuniladi:
1.
Ichki iste’mol va qayta ishlash maqsadidagi tovarlar.
2.
Uzoq muddatdagi reeksportni ko‘zlab olib kelingan tovarlar.
3.
Tegishli bojxona omborlarida qayta ishlash uchun olib kellingan tovarlar.
Birinchi kategoriyadagi tovarlar bojxona qo‘mitasi tomonidan olib boriladigan
ichki iste’mol uchun olib kirilayotgan mahsulotlarni mamlakat hududiga qo‘yish
bilan bog‘liq ommaviy tadbirlardir. O‘zbekiston importida ushbu tovarlar ulushi
o‘ta yuqoridir.
Eksport haqida gap borganda esa:
94
1.
Mamlakat hududida ishlab chiqarilgan, qazib olingan yoki etishtirilgan
mahsulotlar.
2.
Bojxona nazorati ostida qayta ishlangan mahsulotlar.
3.
Belgilangan bojxona omborlariga olib kelingan tovarlar.
4.
Ichki iste’mol uchun import qilingan, ammo iste’mol qilinmay qolgan
mahsulotlar.
Statistika tovar va xizmatlar import va eksportini o‘rganishda bir necha
usullardan foydalanadi. Bunday usullar jumlasiga statistikaning umumiy
usullaridan dinamika ko‘rsatkichlari, indekslar usuli,
grafik va jadvallar usullari,
tarkib va salmoqni ifodalovchi ko‘rsatkichlar, shu bilan birga balans usullari bilan
keng foydalaniladi. Tashqi savdo balansi mamlakat uchun ma’lum muddatda
tashqi savdo holatini yaqqol ko‘rsatib beradi. Shu bilan birga tashqi savdo balansi
mamlakat tashqi savdosi istiqbolini va tashqi savdoga tegishli chora-tadbirlar
manbai ekanligini hisobga olishi lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: 
