Bilim Ta’l Ta’l “oliy m sohasi: lim sohas lim yo’na oliy V t y matem

6-MAVZU 
 
TASHQI IQTISODIY FAOLIYAT STATISTIKASI 
REJA: 
6.1.Tashqi iqtisodiy faoliyat to’g’risida tushuncha 
6.2.Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasi metodologiyasi va uning vazifalari 
6.3.Tashqi iqtisodiy faoliyatni tavsiflovchi ko’rsatkichlar 
6.4.Tashqi savdoda tovarlar importi va eksporti, uni statistik o‘rganish 
6.5.Tashqi savdoda baholarning shakllanish xususiyatlari 
6.6.Milliy hisoblar tizimida tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasi 
 
Tayanch so’z va iboralar
: tashqi iqtisodiy faoliyat, tashqi savdo, tashqi 
savdo saldosi, eksport, import, tashqi savdo aylanmasi, eksport kvota, import 
kvota.
 
6.1.
 
Tashqi iqtisodiy faoliyat to’g’risida tushuncha 
Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasining asoschisi deb haqli ravishda 
belgiyalik olim Adolf Ketleni (1796-1874) hisoblash mumkin. Chunki u 
birinchilardan bo‘lib to‘plangan statistik ma’lumotlarga statistik usullar yordamida 
ishlov berishni qo‘lladi. U, shuningdek, ilk bor Bel
ь
giyada Markaziy statistik 
komissiyani tashkil qilishda taniqli matematik olimlar bilan hamkorlik qildi. A. 
Ketleni matematik bo‘lgani uchun u o‘z tahlillarida matematik tamoyillariga 
suyanadi. Ushbu holat statistika vujudga kelishida, boshqa mamlakatlarda statistik 
tashkilotlarning shakllanishida o‘z ifodasini topdi. Chet el mamlakatlarida hozirgi 
kunda TIF statistikasi matematikaning alohida qismi sifatida tashkil topdi. 
XX asr boshiga qadar chet el mamlakatlarida statistik tashkilotlarning yagona va 
shakllangan muassasa shakli mavjud emas edi. Statistika aksariyat hollarda 
sug‘urta tashkilotlarida nisbatan rivoj topgan. Ular o‘z ish faoliyatlarida 
mijozlarning sug‘urta stavkalarini aniqlashda, asosan vafot etish jadvallaridan keng 
foydalanishgan. Turli davlat va xususiy tashkilotlar iqtisodiy, hududiy, 

---

85
demografik, boshqaruv, tijorat to‘g‘risida ma’lumotlar to‘plash uchun statistik 
kuzatishlar o‘tkazib turganlar. Bunday ishlarni amalga oshirish 
markazlashtirilmagan edi. Statistik tahlillar olib boriluvchi ob’ektlar, 
ko‘rsatkichlar, to‘plash usullari va ma’lumotlarga ishlov berish ham bir yagona 
reja asosida amalga oshirilmasdi. Shu sababli, muayyan vaziyatda qulay va oson 
bo‘lgan statistika usullaridan foydalanish keng quloch yozgan edi. Natijada 
to‘plangan ma’lumotlarga ishlov berish, ularni o‘zaro taqqoslashda bir qancha 
muammolar paydo bo‘lar edi.
TIF statistikasi sohasida ayrim olimlar olib borgan ishlari tahsinga va 
e’tiborga loyiq. Masalan, Buyuk Britaniyalik Florens Naytingeyl (1820-1910) 
o‘zining tibbiyot sohasidagi ishlarida statistika usullaridan keng ko‘lamda 
foydalandi va ulardan foydalanishni siyosatchilar, huquqshunoslar va 
ishbilarmonlar o‘rtasida targ‘ib qilishga e’tibor berdi. 
Statistika rivojiga ingliz olimi Karl Pirson (1857-1936) ham ma’lum darajada 
hissasini qo‘shdi. Uni biz «Pirson mezoni» bo‘yicha yaxshi bilamiz. 
Statistikada korrelyatsion usulning ravnaqida ingliz Frensis Gal
ь
tonning (1822-
1911) xizmatlari kattadir. 
Keyinchalik statistika rivojiga o‘zining salmoqli hissasini qo‘shgan olimlardan biri 
Ronald Fisher (1890-1962) bo‘ldi.
10