Bilim Ta’l Ta’l “oliy m sohasi: lim sohas lim yo’na oliy V t y matem

n
B
n
n
е
–
u
g
‰






1
Yuqorida keltirilganlardan shunday xulosa kelib chiqadi -taklif qilinadigan 
pul hajmiga quyidagi omillar ta’sir qiladi: pul bazasini o’zgarishi; naqd pul va 
talab qilinganda beriladigan qo’yilmalari o’rtasidagi nisbati; muddatli qo’yilmalar 
va talab qilinganda beriladigan qo’yilmalar o’rtasidagi nisbati; pul zaxirasi 
normativlarini o’zgarishi (n
v
, n
g
, n
u
). 
Bizga ma’lumki natijaviy belgiga bir qancha omillar ta’sir ko’rsatganda, 
birinchi belgini kelgusida kutiladigan darajasini aniqlashda ko’p omilli dinamik 

 

Q
V
Yu
Т
Z
Т
P
pq
pq
п
н
K
H








C
n
B
n
n
C
u
g
в





1

---

81
modellar tuziladi. Bu ishni ko’p omilli regressiya tenglamasini echish bilan 
bajarish mumkin: 
U
t 
=a
0
+v
1
x
1
+. . . . . .+v
n
x
n 
Bu erda o’zgaruvchilar empirik ma’lumotlarda yoki logarifmlarda 
ifodalanishi mumkin. 
So’mni kupyurlilik tuzilishi deganda bir birliklarni umumiy pul massasidagi 
hissasiga aytiladi. So’mni kupyura tuzilishini dinamikasini xarakterlash uchun va 
uni vaqt bo’yicha o’zgarishi tendentsiyasini aniqlash maqsadida o’rtacha kupyura 
hajmi to’g’risida ma’lumotlar kerak. Bu ko’rsatkich quydagi formula bilan 
hisoblanadi: 
,
bu erda: X-kupyuralar qadr-qiymati, f-kupyuralar soni. 
Pul massasi faqatgina muomalaga va muomaladan harakat qilmasdan, u 
territoriyalararo ham harakatda bo’ladi. Pul massasini bir territoriyadan 
ikkinchisiga harakati pul migratsiyasi deb ataladi. 
Pul doimo harakatda bo’lishi kerak. Agar pul harakat qilmasa (aylanmasa) u 
o’lik tovarga aylanadi va o’zini maxsus xususiyatlarini yo’qotadi, yanada kengroq 
ma’noda gapirsak pulni xarakati bilan yaratilgan mahsulot va xizmatlar harakati 
chambarchas bog’liqdir. Keyingi g’oyani quyidagi tenglama orqali ham ifodalash 
mumkin: 
M 

V = r 

q 
Ma’lumki, pul oboroti bankdan boshlanadi. Naqd pul oboroti ustida 
gapiradigan bo’lsak, pulning bir marta aylanishi bankdan chiqib yana bankka 
qaytib kirishi tushiniladi. Naqd pulsiz oborot deganda, naqd pulning ishtirokisiz 
schetlarga yozish orqali amalga oshiriladigan to’lovlar majmuasi tushuniladi 
Pul muomalasini samaradarligini xarakterlovchi eng muhim ko’rsatkich - pul 
massasining aylanish tezligidir. Pul massasining aylanish tezligi oborotlar soni va 
kunlarda o’lchanadi. 
Pul massasining oboroti soni (V) yalpi ichki mahsulotni o’rtacha pul 
qoldig’iga nisbati bilan o’rganiladi: 
, 
bu erda: Q - yalpi ichki mahsulot hajmi; 
M
- o’rtacha pul qoldig’i. 
O’rtacha pul qoldig’ini xronologik formula bilan hisoblaymiz: 



f
х
f
Х
M
Q
V

M
M
M
M
n
n


 

1
2
1
2
1
1
2
...

---

82
Pul massasining oboroti soni, masalan, bir yil ichida pul massasining necha 
marta aylanganligini yoki yangilanishni xarakterlaydi. Oborot sonini oshishi bilan 
pul massasining aylanish tezligi ortib boradi. Shunday qilib pul oborotlari soni pul 
aylanishini to’g’ridan-to’g’ri xarakterlovchi ko’rsatgich bo’lib hisoblanadi. Bir 
oborotga ketgan vaqt (t) oborot soniga teskari proportsional bo’lib, quyidagi 
formula bilan aniqlanadi. 
,
bu erda: D - davrdagi kalendar kunlar soni; m – bir kunlik mahsulot hajmi. 
Bu ko’rsatkichni hisoblash bilan, pul massasini bir marta oborotga qancha 
vaqt sarflandi degan savolga javob olamiz 
Bu ikkala ko’rsatkich o’zaror uzviy bog’liqdir, ya’ni: