neft gazida 585,0 kg, siqilgan tabiiy gaz yoqilganda 274,0 kg dizel
yonilg‘isida 208,5 kg zararli modda chiqadi. Shu bois bunday zararli
moddalar miqdorini kamaytirish chora-tadbirlari
tinmay qidiril-
moqda.
Atmosfera havosining ifloslanishini kamaytirishga yo‘nalti-
rilgan, shuningdek iqtisodiy masalalami ijobiy hal qiladigan tadbir-
lardan biri, avtomobil dvigatellarini gaz yonilg‘isiga o‘tkazishdir.
Shundan kelib chiqib, hozirgi vaqtda avtotransport vositalarini
siqilgan tabiiy gaz va suyultirilgan neft gaziga o‘tkazish muvaf-
faqiyatli amalga oshirilmoqda. Ayni paytda, mamlakatimizda yuri-
dik va jismoniy shaxslaming avtotransport vositalarini 35% dan
ко‘pi (bu raqam oy sayin emas, kun sayin ortib bormoqda)
metan
gaziga o‘tkazilayotgani, bu masalaning ijobiy yechilib borilayot-
ganini ko‘rsatadi.
Buning isboti sifatida quyidagi raqamlami keltirish mumkin:
bugungi kunda 11 AI-80 benzin 2800 so‘m bo‘Isa, gazning bahosi
1450 so‘mligini (jismoniy shaxslar uchun) hisobga olsak, avtomo
billami gazlashtirish nechog‘liq iqtisodiy samara berishini aniqlash
qiyin emas. Masalan: “Neksiya” avtomobili
100 km ga 9 litr
benzin sarflasa, gazga o‘tkazilgandan so‘ng 9,9 litr sarflaydi. Agar
avtomobil kuniga 150 km yo‘l bosib o‘tsa, bir yilda 4.915075
so‘m tejab qolinadi. “Damas” avtomobilida esa 2,515500 so‘m
iqtisod qilinadi. Bu ko‘rsatkichlar transport
vositalarini gaz yonil-
g‘isiga o‘tkazish nachog‘liq dolzarb va foydali ekanligidan dalolat
beradi.
Dvigatellami benzin va gaz yonilg‘isida ishlagandagi ishchi
sikllarining amalga oshishi, umuman, bir xil bo‘lishiga qaramay gaz
yonilg‘isini amaliyotda ishlatilganda o‘ziga xos foydali tomonlari
bor:
1. Gaz-havo aralashmasini benzin-havo aralashmasiga qara
ganda detonatsiyali yonishga turg‘unligi yuqori. Bu esa siqish dara
jasini orttirishga imkon yaratadi. Natijada gaz yonilgisiga ishlayot-
gan dvigatelning quw at va tejamkorlik ko‘rsatkichlari yaxshilanadi.
2. Gaz yonilg‘isining fizik-kimyoviy xususiyatlari gaz-havo
aralashmasining sifatini keng chegarada o‘zgartirishga (a=0,8
gacha) yo‘l qo‘yiladi. Benzin-havo aralashmasida a=0,9 gacha
277
o‘zgaradi. Bu esa dvigatelni o‘ta kambag'al va tejamli
aralashmada
ishlashini ham ta’minlaydi.
3.
Gaz-havo
aralashmasi
benzin-havo
aralashmasiga
qaraganda, kiritish quvuridagi tez oqishida uning yuzalariga
kondensatlashib qolmaydi. Demak, gaz-havo aralashmasini kiritish
trubasidagi oqish tezligini kamaytirish mumkin. Bu esa kiritish
quvurlaridagi suyuqlik yo'qotishlami (гидравлические потери)
kamaytiradi.
Natijada
silindming
to‘ldirish
koeffitsientini
ko'paytiradi. Bu dvigatel quwatini oshirishga olib keladi.
4. Gaz-havo aralashmasini tayyorlanishi ham osonroq. Chunki
dvigatelning aralashma hosil qiluvchi qurilmasiga gaz tayyor holda
kiritiladi va u havo bilan tez aralashib
silindning ichida bir xil
tarqaladi. Benzin-havo aralashma hosil qilishda esa, benzin aw al
to‘zitiladi va
par holatiga
keltiriladi, so‘ng havo bilan
aralashtiriladi. Gaz havo aralashmasi esa nisbatan to'la yongani
tufayli, yonilg'i kondensatsiya bo'lmaydi va moyni kuydirmaydi.
Natijada dvigatelning
yeyilishi kamayadi, moyning uzoq ishlash
muddati ko'payadi.
Gazlami sanab o'tilgan xususiyatlari va narxining nisbatan
pastligi, gaz resurslari bemalol boigan davlatlar avtomobil
transportlarida keng qoilanilmoqda. Ayniqsa, uzoq masofaga
yumvchi avtomobil va shahar avtobuslarida gaz yonilg' isini
qo'llash yaxshi samara beradi.
Avtomobillami gaz yonilg'isiga o'tkazish zaharli moddalar,
ya’ni uglerod oksidi CO va uglevodorod birikmasini CmHm o'rtacha
ikki marotabaga kamayishiga olib keladi.
Shuning uchun benzinli dvigatellami (ma’lum o'zgartirishlar
bilan dizel dvigatellarini ham) gaz yonilg'isiga o'tkazish
katta
qiyinchilik tug'dirmaydi. Faqat gaz ballonlari va kichik qurilmalami
(benzinli ta’minlash tizimini buzmagan holda) o'matish kifoya
qiladi.
Shu bilan birga benzinga ishlovchi dvigatellami gaz yonilg'i
siga o'tkazilganda, dvigatel ko'rsatkichlarining
pasayishi ro'y
beradi, 9.3-jadval. Lekin yuqorida sanab o'tilgan omillami hisobga
olib va dvigatellami standart karbyuratorlarining konstruksiyalarini
ozgina o'zgartirish bilan bu ko'rsatkichlami ko'tarish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: 
