Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti «iqtisodiyot» kafedrasi

 

1 – rasm. Qishloq xo‘jaligi infratuzilmasi xizmatlarining tasnifi 

Qishloq xo’jaligi infratuzilmasi  

Lizing 

xizmati  

Kimyo 

xizmati  

Urug‘lik 

bilan 

ta‘minlash 

xizmati  

Birja  

Qishloq 

xo‘jaligi 

mahsulotlarini 

qayta ishlash 

xizmati  

 

Bank 

xizmati 

Yuridik 

xizmat  

Аудит 

хизмати 

Tayyorlov 

xizmati  

Moddiy-ta‘minot xizmat 

turlari  

 

Maxsus xizmat turlari  

 

Informatsion ta‘minot va 

reklama xizmat turlari  

 

Moliyaviy ta‘minot 

xizmat turlari  

 

 

Tashish va qayta ishlash 

xizmat turlari  

 

Axborot 

konsalting  

Suvdan 

foydalanuvchil

ar uyushmasi  

Investitsiya 

kompaniyal

ari  

 

MMTP, MTP 

DAJ 

Kredit 

ittifoqlari 

 

O‘simliklarni 

himoya qilish 

xizmati 

Zooveterinariya 

xizmati  

Transport 

xizmati  

Tara idishlarini 

qadoqlash 

xizmati 

Sug‘urta 

xizmati  

Marketing va 

reklama 

Aloqa xizmati 

 

50 

 

Shuni  aytish  joizki,  infratuzilma  shartli  ravishda  quyidagi  vazifalarni 

bajaruvchi turkumlarda ifodalanishi mumkin: 

-  tadbirkor  (fermer)larni  tayyorlash,  qayta  tayyorlash  va  malakasini 

oshirish; 

-  xususiy biznesni ro‗yxatdan o‗tkazish va hisobga olish; 

-  moliya-kredit tizimi; 

-  ulgurji savdo-vositachi tuzilmalar; 

-  birja bozorlari; 

-  agroxizmatlar bozori; 

-  xizmatlar bozori; 

-  texnika, transport ta‘minoti; 

-  tashqi iqtisodiy aloqalarni ta‘minlash. 

Shundan  kelib  chiqib,  qishloq  infratuzilmasining  asosiy  vazifalarini 

quyidagicha ifodalash mumkin. 

Infratuzilmaning asosiy vazifalari: 

1.  Qishloq  xo‗jaligi  mahsulotlari  bo‗yicha:  qabul,  yuvish-tozalash,  quritish, 

saralash  (buzuq  va  chiriy  boshlagan  mahsulotni  chiqarib  tashlash),  ajratish, 

qadoqlash, o‗rash, paketlash, konteynerlash, saqlash, to‗plash, (zarur  holatlarda)  - 

sovutish  va  iste‘molchilarga  bir  maromda  yetkazib  berish.  Sanoat  mahsuloti 

bo‗yicha: qabul qilish, o‗rash,- qadoqlash, saqlash, talabga binoan iste‘mol uchun 

yetkazib berish. 

2.  Barcha  turdagi  mahsulotlar  bo‗yicha:  ulgurji  iste‘molchilarga  yetkazib  berish 

uchun  tovarlarni  to‗plash  va  aksincha  -  katta  turkumdagi  tovarni  chakana 

iste‘molchilarga talabga binoan yetkazib berish uchun kichik turkumlarga bo‗lish. 

3.  Qishloq  xo‗jaligi  mahsulotlarini  yetishtiruvchilar  va  qishloq  xo‗jaligi  xom-

ashyosini  qayta  ishlovchilar  avans  olishlarini  ta‘minlovchi  fyuchers  va  forvard 

bitimlari asosida mahsulot ishlab chiqarishni ko‗paytirish. 

4. Tadbirkorlik faoliyatini kreditlash. 

5. Tadbirkorlik tavakkalchiligini sug‗urtalash. 

 

51 

6. Tovarlar tashilishini ta‘minlash (transportirovka). 

7. Tadbirkorlarni ro‗yxatga olish. 

9. Bitimlarni ro‗yxatga olish. 

9. Tadbirkorlar manfaatlarini huquqiy himoyalash. 

10. 

Tadbirkorlarga  konsalting,  injinering,  auditorlik,  loyiha-smeta  va  boshqa 

xizmatlarni ko‗rsatish. 

O‗zbekistonda  fermer  xo‗jaliklariga  xizmat  ko‗rsatuvchi  infratuzilma 

shahobchalarini  tashkil  etishga  katta  e‘tibor  qaratilmoqda.  Fermer  xo‗jaliklariga 

samarali  xizmat  ko‗rsatishni  yo‗lga  qo‗yish  bo‗yicha  amalga  oshirilgan  tadbirlar 

natijasida bugungi kunda 1757 ta MMTP, 1712 ta SFU, 1389 ta YOMM va 935 ta 

mineral  o‗g‗it  sotish  shahobchalari,  1478  ta  minibank,  424  ta  qishloq  xo‗jaligi 

mahsulotlarini tayyorlash, 2411 ta zotli mollar sotish va zooveterinariya xizmatlari, 

300  ta  axborot  ta‘minoti  va  konsalting  shahobchasi,  82  ta  transport  xizmati 

ko‗rsatish,  78  ta  tara  idishlar  tayyorlash  va  qadoqlash  bo‗yicha  shahobchalar 

faoliyat ko‗rsatmoqda (8- jadval). Ushbu infratuzilma ob‘ektlari tomonidan birgina 

2013 yilda jami 1 trln. 700 mlrd. so‗mdan ortiq xizmatlar ko‗rsatildi.  

Endilikda qishloq xo‗jaligi mahsulotlarini qayta tayyorlash shahobchalarini, 

transport  xizmati ko‗rsatish,  tara idishlari tayyorlash va  qadoqlash  shahobchalari, 

yog‗-moy mahsulotlarini sotish shahobchalari hamda agrofirmalarni tashkil etishga 

ko‗proq e‘tibor berish kerak bo‗ladi.  

Fermer  xo‗jaliklarini  mineral  o‗g‗it  va  yoqilg‗i  moylash  materiallari  bilan 

ta‘minlaydigan infratuzilma shahobchalari tashkil etilgandan boshlab, yer va mulk 

solig‗idan,  suv  iste‘molchilar  uyushmasi  qo‗shimcha  qiymat  solig‗idan,  daromad 

va mulk solig‗idan 3 yil muddatga amal qilinishi o‗z navbatida xizmat ko‗rsatish 

darajasining  oshishiga  hamda  ularning  iqtisodiy  barqarorlikka  erishishiga  olib 

keladi.  Bir  so‗z  bilan  aytganda  xizmat  ko‗rsatish  sohalari  ob‘ektlari  bozor 

munosabatlari tamoyillari asosida tashkil etila boshlandi. 

 

 

 

52 

 Jadval 8 

Faoliyat ko‘rsatayotgan infratuzilma ob’ektlarining soni to‘g‘risida 

MA’LUMOT 

Infratuzilma 

ob’ektlari 

2010 y 

2011 y 

2012 y  

2013 y 

Mini bank 

895 

1207 

1094 

1478 

Muqobil MTP 

1562 

1779 

1777 

1757 

Mineral 

o‗g‗itlar 

sotish shahobchasi 

1051 

891 

928 

935 

Suvdan 

foydalanuvchilar 

uyushmasi 

1271 

1676 

1676 

1712 

YOMM 

sotish 

shahobchasi 

1110 

1340 

1373 

1389 

Qishloq 

xo‗jalik 

mahsulotlari 

sotish 

shahobchasi 

581 

443 

424 

424 

Zooveterinariya 

punktlari 

381 

2180 

2278 

2411 

Axborot  ta‘minoti 

va  konsalting  xizmati 

ko‗rsatish 

shahobchalari 

317 

295 

300 

300 

Transport  xizmati 

ko‗rsatish shahobchasi 

77 

82 

82 

82 

Tara 

idish 

va 

qadoqlash  materiallari 

bilan 

ta‘minlash 

shahobchalari 

73 

78 

78 

78 

Agrofirmalar 

195 

203 

193 

 262 

 

Bu yo‗nalishdagi harakatni astoydil qo‗llab-quvvatlash borasida joylarda bir 

qator  ishlar  qilinmoqda.  Hukumatimizning  tegishli  qarorlarida  ko‗zda  tutilgan 

fermerlarga  dala  boshida  xizmat  ko‗rsatishga  mo‗ljallangan  keng  ko‗lamli 

infratuzilma  majmui  vujudga  keltirilmoqda.  Ular  birinchi  navbatda  yangi  fermer 

xo‗jaliklari  tashkil  etilayotgan  hududlarda  barpo  etilmoqda.  Fermerlarga  ko‗plab 

 

53 

minibanklar,  muqobil  MTPlar,  suv  iste‘molchilari  uyushmalari,  yoqilg‗i-moylash 

mahsulotlari  va  mineral  o‗g‗it  sotish  shahobchalari  xizmat  ko‗rsatmoqdalar. 

Buning natijasida fermerlar bank amaliyotlarini qishloqning o‗zida bajarmoqdalar, 

tuman  markazlariga  borib  yurmay,  mineral  o‗g‗it  va  yoqilg‗i-moylash 

mahsulotlarini ham shu yerning o‗zida ochilgan shahobchalardan olmoqdalar. 

Qishloq  xo‗jaligining  boshqa  sohalardan  farqli  ravishda  o‗ziga  xos 

xususiyatlari  mavjud  bo‗lib, shunga  muvofiq  ravishda xizmat  ko‗rsatuvchi  ishlab 

chiqarish  infratuzilmasi  tarmoqlarini  tashkil  etishda  mavjud  quyidagi  shart-

sharoitlar hisobga olinishi kerak, albatta. 

-  qishloq  xo‗jaligida  yer  asosiy  ishlab  chiqarish  vositasi  bo‗lib,  uni  boshqa 

joyga  ko‗chirish  imkoni  yo‗q  va  shuning  uchun  ishlab  chiqarish 

infrastrukturasi  obyektlarini  xo‗jaliklarga  qulay  joylarda  tashkil  etish  lozim 

bo‗ladi; 

-  qishloq xo‗jaligida mavsumiy xususiyatidan kelib chiqqan holda, ya‘ni ekin 

ekish,  sug‗orish,  o‗g‗itlash,  agrotexnika,  hosilni  yig‗ib  olish  va  yerlarni 

keyingi  yil  mavsumga  tayyorlash  ishlarining  o‗z  vaqtida  bajarilishi  uchun, 

shunga  mos  ravishda  xizmat  ko‗rsatuvchi  infrastruktura  tarmoqlari 

faoliyatida ham mavsumiylik xususiyati mavjud; 

-  tabiiy-biologik  sharoitning  ta‘siri  natijasida,  ob-havo  iqlimining  o‗zgarib 

turishi  (qurg‗oqchilik  yoki  yog‗ingarchilik  va  boshqa  shu  kabi  holatlar) 

natijasida  ayrim  ishlab  chiqarish  infrastruktura  xizmatlariga  bo‗lgan  talab 

turli hudud va davrlarda turlicha bo‗ladi va ular o‗zgarib turadi; 

-  qishloq  xo‗jaligida  yetishtiriladigan  mahsulotlarning  asosiy  qismi  yilning 

kuz  faslida  pishib  yetiladi.  Lekin  mahsulotlar  bilan  iste‘molchilarni  yil 

davomida uzluksiz ta‘minlash maqsadida ularni saqlash uchun mo‗ljallangan 

omborxona  va  sovutgichlar  quvvatlarini  tashkil  etishda  bu  omil  e‘tiborga 

olinishi kerak va hokazo. 

Biroq  ishlab  chiqarish  infrastruktura  tarmoqlari  rivojining  hozirgi  holatining 

tahlili,  ularning  samarali  faoliyat  ko‗rsatishi  uchun  quyidagilarni  e‘tiborga  olish 

lozimligini taqozo etmoqda: 

 

54 

-  ayni  paytda  ishlab  chiqarish  infrastrukturasining  ko‗plab  obyektlari 

monopolistik  sharoitda  xizmat  ko‗rsatayotganligini  e‘tiborga  olgan  holda, 

ular  faoliyatini  davlat  tomonidan  nazorat  qilib  va  tartibga  solib  turish 

lozimligi; 

-  ishlab 

chiqarish 

infrastrukturasi 

obyektlarining, 

ular 

xizmatidan 

foydalanuvchi 

sohalarga 

qulay 

joylashganligi 

va  ko‗rsatiladigan 

xizmatlarning narxi arzon hamda sifat ko‗rsatkichlari yuqori bo‗lishliligi;  

-  ishlab 

chiqarish 

infratuzilmasi 

obyektlarining 

xizmat  ko‗rsatish 

faoliyatini  kengaytirish  uchun  moliyaviy  mablag‗lar  bilan  ta‘minlash 

darajasini to‗g‗ri tashkil etish zarurligi; 

-  qishloq 

joylarida 

muqobil 

xizmat 

turlarini 

tashkil 

etish 

va 

rivojlantirish uchun barcha sharoitlarni vujudga keltirish zarurligi. 

Shunday qilib qishloq xo‗jaligi va unga xizmat ko‗rsatuvchi ishlab chiqarish 

infratuzilmasi  tarmoqlarining  o‗ziga  xos  xususiyatlarini  e‘tiborga  olgan  holda 

hamda  mavjud  muammolarni  hal  etish  orqali  ular  xizmatini  bozor  talablaridan 

kelib  chiqib  tashkil  etish  lozim.  Hayotiy  tajribalar  shuni  ko‗rsatyaptiki,  bugungi 

kunda  ishlab  chiqarish  infratuzilmasi  tizimdagi,  jumladan,  qishloq  xo‗jaligi 

texnikalari,  meliorativ  qurilmalarning  aksariyati  ishga  yaroqsiz  holatga  kelib 

qolganligi,  agro-kimyo,  elektr  energiyasidan  foydalanish  va  texnika  xizmatlari 

narxining 

keskin 

oshib 

ketganligi, 

shuningdek, 

mahsulotlarni 

saqlash 

quvvatlarining  yetishmasligi  va  mavjudlarining  talab  darajasida  emasligi,  ushbu 

sohadagi  kamchiliklarni  tubdan  bartaraf  etish  va  ular  faoliyatini  rivojlantirishni 

talab etadi. 

Fermer  xo‗jaliklari  ishlab  chiqarish  samaradorligini  oshirishda  eng  muhim 

omil  ularni  moddiy-texnika  resurslari  bilan  ta‘minlashni  yaxshilashdir.  Buning 

uchun  davlat  fermer  xo‗jaliklarini  moddiy-texnika  resurslari  bilan  ta‘minlash 

mexanizmini  takomillashtirib  borish  lozim  bo‗ladi.  Bu  mexanizm  tashkiliy, 

huquqiy va iqtisodiy dastak va vositalarni o‗z ichiga oladi (11.3.-Rasm). 

Davlat  fermer  xo‗jaliklarining  moddiy-texnika  ta‘minotini  qo‗llab-quvvatlash 

mexanizmida  raqobat  muhitini,  xorijiy  investitsiyalarni  jalb  qilish  uchun  qulay 

 

55 

shart-sharoitlar  yaratishi  muhim  ahamiyatga  ega.  Huqiqiy  jihatdan  qishloq 

infratuzilmasini  rivojlantirishga  doir  qonun,  me‘yoriy  hujjatlar,  dasturlar  qabul 

qilish  hamda  ularni  amalga  oshirish  chora-tadbirlarini  ko‗radi.  Fermer 

xo‗jaliklarini  moddiy-texnika  resurslari  bilan  ta‘minlashda  davlat  tomonidan 

xo‗jaliklarni  imtiyozli  kreditlar  bilan  ta‘minlash,  moddiy-texnika  ta‘minoti 

korxonalarini  subsidiyalashtirish,  ushbu  soha  mutaxassislarini  tayyorlash,  qayta 

tayyorlash  va  malakasini  oshirishni  moliyalashtirish  amalga  oshirilmoqda.  Bu 

tizim bozor iqtisodiyoti talablariga muvofiq ravishda takomillashtirilib boriladi 

 

2.2. Fermer xo’jaliklari ishlab chiqarish xarajatlari va natijalari 

tahlili 

 

Qishloq  xo‘jaligida  ishlab  chiqarishni  fermer  xo‘jaligi  shaklida  tashkil 

etishni  asosiy  sabablardan  biri  qishloq  xo‘jaligining  samaradorligini  oshirishdan 

iborat. 

Samarodorlik  ko‘p  qirrali  iqtisodiy  qategoriya  bo‘lib,  uni  aniqlash  uchun 

juda  ko‘p  ko‘rsatkichlardan  foydalaniladi.  Ularning  eng  muqimlari  jumlasiga 

quyidagilarni keltirish mumkin: 

1. Ekinlarning hosildorligi. 

Bu ko‘rsatkich iqtisodiy samaradorlikni natura shaklidagi ko‘rsatkich bo‘lib, 

u  er  resurslaridan  qay  tartibda  foydalanilayotganini  bildiradi.  Hosildorlikni 

aniqlash uchun yalpi olingan xosilni ekin maydonlariga bo‘linadi. Qaysi xo‘jalikda 

yoki  qaysi  yilda  ekinlar  qosildorligi  yuqori  bo‘lsa,  o‘sha  xo‘jalikda  yoki  o‘sha 

yilda  iqtisodiy  samaradorlik  nisbatan  yuqori  bo‘lib  xisoblanadi,  chunki 

qosildorlikni  yuqoriligi  xarajatlarni  kamayishiga,  pul  daromadining  oshuviga  va 

shu  asosda  foyda  miqdorini  ko‘payishiga  olib  keladi.  Bu  bo‘lsa,  xo‘jalikning 

foydalilik darajasini oshuviga olib keladi. 

2.Mehnat unumdorligi. 

Mehnat  unumdorligi  jonli  mehnat  sarfini  samarasini  ifoda  etadi.  Ishlab 

chiqarish  jarayonida  qanchalik  kam  mehnat  sarf  etilsa,  mehnat  unumdorligi 

 

56 

shunchalik  yuqori  bo‘ladi.  Buning  uchun  eng  avvalo  qo‘l  kuchini  kamaytirib, 

mexanizatsiya vositalarini joriy etish lozim. Mehnat unumdorligini aniqlash uchun 

bir  qancha  ko‘rsatkichlardan  foydalaniladi.  Bu  ko‘rsatkichlarni  natura  va  qiymat 

ko‘rinishlarga  bo‘lish  mumkin.  Mehnat  unumdorligini  ifoda  etuvchi  muqim 

ko‘rsatkichlar  jumlasiga  o‘rtacha  yillik  ishlovchi  ishchilar  xisobiga  to‘g‘ri 

keladigan yalpi maqsulot (yalpi daromad) xisoblanadi. 

3. Mahsulotlar tannarxi. 

Tannarx  xo‘jalik  faoliyati  samaradorligini  ifoda  etuvchi  muqim  iqtisodiy 

samaradorlik ko‘rsatkichi bo‘lib xisoblanadi. Maqsulot tannarxi — bu xo‘jalikning 

maqsulotni  ishlab  chiqarish  va  sotish  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  xarajatlarning  pul 

shaklidagi  ifodasidir,  Maqsulot  tannarxining  shakllanish  jarayoni  bir  necha 

qismlardan  tashkil  topadi.  Maqsulot  tannarxi  bo‘yicha  asosiy  ishlab  chiqarish  va 

to‘liq xarajatlarga bo‘linadi. 

Maqsulot  tannarxiga  tashqi  va  ichki  omillar  ta‘sir  qiladi.  Tashqi  omillarga 

xom—ashyo  va  materiallar  ta‘minoti,  ularning  narxi  o‘zgarib  turishi,  byudjet 

to‘lovlari, soliq stavkalari va turli yig‘imlarning o‘zgarishini kiritish mumkin. Ichki 

omillarga  korxonaning  texnik  jiqozlanish  darajasi,  ishchilarning  malakasi  va 

boshqaruvning takomillashini kiritish mumkin. 

Maqsulot  tannarxiga  bogliq  bo‘lgan  xarajatlar  amal  qilish  xususiyatiga 

qarab,  asosiy  ishlab  chiqarish  xarajatlari  va  qo‘shimcha  ishlab  chiqarish 

xarajatlariga  bo‘linadi.  Bu  xarajatlarning  bo‘lishi,  o‘z  navbatida,  maqsulot  ishlab 

chiqarish, uni sotish va xizmat ko‘rsatishning asosiy shartidir. 

Xarajatlar  o‘z  ob‘ekti  jiqatidan  moddiy  resurslar  sarfi  va  jonli  mehnat 

sarfidan  iborat  bo‘ladi.  Qilingan  xarajatlarni  samarasiga  erishish  uchun  ularni 

muqobil  ishlatish  imkoniyati  aniq  belgilanib  olinishi  kerak.  Xarajatlarni  muqobil 

ishlatilishi esa muqobil ishlab chiqarish faoliyatini taqozo etadi. Umuman olganda, 

xo‘jalik xarajatlarini quyidagi bo‘g‘inlarga ajratish mumkin. 

Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar maqsulot tannarxi darajasini va uni 

kamaytirish  yo‘llarini  mustaqil  ravishda  belgilab  oladilar.  Bu  tadbirni  amalga 

oshirish uchun, eng avvalo, o‘tgan yilda maqsulot tannarxi rejasining bajarilishini 

 

57 

taqlili  qilib  chiqish  kerak  bo‘ladi.  Chunki,  iqtisodiy  resurslar  qarakati  bozorda 

doimiy  ravishda  o‘zgarib  turganligidan,  ko‘zda  tutilgan  mo‘ljalga  erishishda 

muqobil tadbirlarni amalga oshirilishi mumkin. 

Shuning uchun o‘tgan yilgi maqsulot tannarxining rejasini bajarilishi jiqatiga 

qarab,  keyingi  yil  uchun  eng  maqbul  yo‘nalishni  tanlash  mumkin.  Maqsulot 

tannarxi  rejasini  tuzishda  asosiy  e‘tibor  maqsulot  tannnarxini  pasaytirish 

imkoniyatlarga  e‘tibor  qaratiladi.  Chunki,  bunday  rejaning  tuzilishini  iqtisodiy 

moqiyati qam, iloji boricha, tannarxni kamaytirish xisoblanadi. 

Baxo  o‘zgarmagan  xolatda  maqsulot  birligini  tannarxini  arzonlashuvi 

xo‘jalik  foydasi  miqdorini  oshiradi.  Lekin  afsuslar  bo‘lsinki,  xom—ashyo  va 

materiallar narxini ko‘tarilishi natijasida qishloj xo‘jaligi korxonalari maqsulotlari 

birligi tannarxi oshib bormoqda. 

Bizning fikrimizcha, tannarxning oshganligi albatta daromadni kamayishiga 

olib  keladi.  Xo‘jalikda  maqsulot  tannarxini  arzonlashtirish  uchun,  eng  avvalo, 

mehnat  unumdorligini  oshirish  lozim.  Buning  uchun  qo‘l  mehnatini  kamaytirib 

yangi – texnalogiya vositalaridan foydalanish lozim bo‘ladi. 

4. Fondlar qaytimi. 

Bu  ko‘rsatkich  xo‘jalikni  asosiy  ishlab  chiqarish  fondlaridan  foydalanish 

samaradorligini  ko‘rsatadi.  Bizga  ma‘lumki,  xo‘jaliklardagi  xarajatlar  tarkibida 

asosiy  vositalar  asosiy  o‘rin  egallaydi.  Ana  shu  xarajatlar  samarasini  fondlar 

qaytimi ifoda etadi. 

Fermer  xo‘jaligimizda  asosiy  ish  jarayonlari  qo‘l  yordamida  bajarilishiga 

qaramasdan, unda ma‘lum summadagi asosiy vositalar mavjud. Fondlar qaytimini 

aniqlash  uchun  yalpi  maqsulot,  yalpi  daromad  va  sof  daromadni  asosiy  ishlab 

chiqarish fondlariga nisbati olinadi. 

5.  Ishlab  chitsarish  rentabelligi.  Ishlab  chiqarish  rentabelligi  deganda 

korxona  faoliyatini  foydaliligini  tushunish  lozim,  ya‘ni  xo‘jalik  ishlab  chiqarish 

faoliyati  natijasidan  foyda  olishi  lozim.  Bu,  ayniqsa  qozirgi  bozor  iqtisodiyoti 

davrida, katta aqamiyatga ega, chunki qaysi korxona o‘z faoliyatidan zarar ko‘rsa, 

 

58 

u  to‘lov  qobiliyati  yo‘qolgan  (bankrot)  xo‘jalik  bo‘lib  xisoblanadi  va  u  o‘z 

faoliyatini to‘xtatadi. 

Ishlab chiqarish rentabelligiga juda ko‘p omillar ta‘sir etadi. Bular jumlasiga 

maqsulot qajmi, uning sifati, uning tannarxi va boshqalar kiradi. 

Foyda summasini aniqlash uchun sotishdan kelgan pul tushumidan uni 

ishlab chiqarish va sotish bilan bog‘liq xarajatlarni, ya‘ni tannarxi chiqarish kerak. 

Shu boisdan rentabellik darajasini aniqlash uchun olingan foydani tannarxga 

nisbati olinadi. Buni quyidagicha ifodalash mumkin: 

 R q Pt-Mt x 100% q F x 100% Mt Mt 

Bu erda: R — rentabellik darajasi  

Pt — Pul tushumi 

Mt — Maqsulot tannarxi  

F — Foyda 

 

2.3 Bozor sub’ektlarining fermer xo’jaliklari bilan iqtisodiy aloqalarini 

muvofiqlashtirish va samaradorligini oshirish 

 

Fermer  xo‘jaliklarini  tashkil  etish  va  rivojlantirish  qishloq  xo‘jaligi  ishlab 

chiqarishini samarali  rivojlantirishning  asosiy  sharti  sifatida namoyon  bo‘lmoqda. 

Shuning  uchun  fermerlik  qarakatini  yanada  takomillashtirish  va  buning  uchun 

ququqiy  negizlar  yaratish  shu  bugungi  kunning  dolzarb  masalasi  ekanligi  xech 

kimga  sir  emas.  O‘zbekiston  Respublikasi  fermer  xo‘jaliklarining  iqtisodiyotdagi 

muqim  o‘rnini  to‘g‘ri  baqolab,  fermerlikni  kengaytirish  uchun  lozim  bo‘lgan 

barcha  chora  —  tadbirlarni  ishlab  chiqmoqdalar.  O‘zbekiston  Respublikasi  Oliy 

Majlisining XI sessiyasida «Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida» O‘zbekiston Respublikasi 

qonunining  qabul  qilinishi  fermerlikni  rivojlantirish  uchun  muqim  dastak  bo‘lib 

xizmat  qiladi.  Bu  qonunda  fermer  xo‘jaliklarining  darajasi,  mulkka  egalik qilishi, 

uning ququq va majburiyatlari batafsil ko‘rsatib berilgan. 

 

59 

Fermer  xo‘jaliklarini  tashkil  qilinishi  va  rivojlanishi  qishloq  xo‘jaligidagi 

ishlab chiqaruvchilarni mulkka bevosita yaqinlashtirishning muqim yo‘llaridan biri 

deb  aytish  mumkin.  Fermer  xo‘jaliklari  mulkka  egalik  qilish,  uni  o‘zlashtirish  va 

manfaatdor bo‘lishining samarali shakli bo‘lib qolmoqda. 

Qozirgi  kungi  fermer  xo‘jaliklarining  tashkil  topishi  oila  a‘zolarining 

daromad  topish  manfaatlarining  o‘zaro  birikishi  zaminida  tashkil  topmoqda.  Bu 

esa aynan qon—qarindosh bo‘lgan bir oila manfaatlarini ximoya qilish maqsadida 

mehnat jarayonini vujudga keltiradi. Bir oila a‘zosini manfaati butun oila a‘zolari 

manfaatiga  singib  ketadi.  Bu  orqali  moddiy  manfaatdorlikning  eng  yuqori  shakli 

yuzaga  chiqadi  va  qondiriladi.  Manfaatlar  majmuining  bu  tarzda  birikishi 

daromadni  o‘stirishga  intilishni  orttiradi  va  maqsulot  ishlab  chiqarishni 

ko‘paytirish  uchun  rag‘batlantiradi.  Fermerlarga  mulkni  uzoq  muddatga 

biriktirilishi bilan mehnat qilish tarzi qam tubdan o‘zgaradi, ya‘ni xo‘jalik a‘zolari 

olidida  ishning  qulayligiga  e‘tibor  berish  masalasi  muammo  bo‘lmay,  balki 

xosildorlikni  oshiruvchi  va  yaxshi  natija  beruvchi  qar  qanday  mehnat  muqim 

bo‘lib  qolaveradi.  Kam  ish  kuchi  sarflash  orqali  yuqori  mehnat  unumdorligiga 

erishgan  fermer  yuqori  daromad  soxibi  bo‘ladi.  Bundan  tashqari,  ishning  ko‘zini 

bilish omilkorlik, tadbirkorlik kabi qislatlar daromadlar o‘sishiga xizmat qiladi. 

Fermer  eng  kam  xarajatlar  qilib,  qancha  ko‘p  va  sifatli  maqsulotlar  ishlab 

chiqarsa,  shunga  nisbatan  ijobiy  natijaga  erishadi  va  keladigan  foyda  qam  yuqori 

bo‘ladi.  Boshqarish,  faoliyat  ustidan  nazorat  o‘rnatish,  vijdonan  mehnat  qilish, 

mehnat natijalarini taqsimlash kabilar qar bir fermer xo‘jaligi a‘zosining vazifasiga 

aylanadi.  Qozirgi  davrda  fermer  xo‘jaliklari  juda  xilma—xil  faoliyat  turlari  bilan 

shug‘ullanib  kelmoqda.  Bular  chorvachilik  soqasi  bo‘yicha  yirik  shoxli  mollar 

xisobidan  go‘sht  yo‘nalishiga,  sut  yo‘nalishiga,  sut  va  go‘sht  yo‘nalishiga 

iktisoslashishi,  qo‘y  va  echki  xisobidan  go‘sht,  jun,  qoraqo‘l  teri  etishtirishga 

ixtisoslashishi, quyonchilik va asalarichilik va qakozolar bilan shug‘ullanish turlari 

mavjud. Deqqonchilik soqasida esa, paxtachilik, g‘allachilik, isiq xonalarda meva 

va  sabzavodlar  etishtirish,  mevali  daraxtlar  va  uzumzorlardan  maqsulot  olish 

 

60 

qamda  qypyq  mevalar  etishtirish kabi turlari  mavjuddir.  Bundan  tashqari, qishloq 

xo‘jaligi maqsulotlarni qayta ishlashga ixtisoslashishi mumkindir. 

Bu qishloq xo‘jaligida isloxotlarni tobora chuqurlashib borishi bilan fermer 

xo‘jaliklarni soni uzluksiz o‘sib borishini ta‘minlamoqda. Fermerlarga er berish va 

mavjud maydonlarning kengaytirilishi orqali qishloq xo‘jaligi maqsulotlarini 

ishlab chiqarish qajmining sezilarli o‘sishiga olib keldi.