Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti «iqtisodiyot» kafedrasi

 

 Fermer xo’jaliklar moliyaviy samaradorligini tahlili. 

 Tadqiqotni  aniq  bir  fermer  misolida  ham  tahlil  qildik.  «Asem»  fermer 

xo‘jaligi misolida olib boramiz. 1998 yil 4-martda Ellika‘la tumanidagi «Ulug‘bek 

nomli dehqon fermer xo‘jaliklar uyushmasi hududida tashkil qilindi. 17 gektar erni 

ijaraga  berish  to‘g‘risidagi  qaror  qabul  qilindi.  «Asem»  fermer  xo‘jaligi  rahbari 

Saidov Umid deb tayinlandi. 

  Fermer xo‘jalikning maqsadi vazifalari qishloq xo‘jaligi mahsuloti etishtirish 

asosida  daromad,  foyda  olish,  aholini  oziq-ovqat  bilan  ta‘minlash  hamda  o‘z 

a‘zolarini ijtimoiy va iqtisodiy extiyojlarini qondirishdir. 

Shu  fermer  xo‘jalikni  yuritishda  moliyaviy  hujjatlarni  qanday  yuritilishi 

haqida fikr yuritamiz. 

Fermer  xo‘jaliklar  olib  boradigan  moliyaviy  hujjatlarni  yuritilishida  fermer 

xo‘jaligi  shu  xo‘jalik  boshlig‘i  tomonidan  tashkil  etiladi,  u  fermer  xo‘jaligiga 

tegishlicha alohida mol-mulk ajratib beradi va ustavini tasdiqlaydi.  

 Fermer  xo‘jaligi  tashkil  etish  uchun  uning  boshlig‘i  belgilangan  tartibda  er 

uchastkasi olishi kerak.  

 Fermer  xo‘jaligini  davlat  ro‘yxatiga  olishda  belgilangan  tartibda  Davlat 

ro‘yxatiga  olingan  paytdan  e‘tiboran  tashkil  etilgan  deb  hisoblanadi.  Fermer 

xo‘jaligi  vakolatli  organ  tomonidan  davlat  ro‘yxatiga  olinganidan  keyin  yuridik 

shaxs maqomini oladi, shundan so‘ng xo‘jalikning moliyaviy faoliyati boshlanidiki 

 

61 

birinchi  o‘rinda,  bank  muassasasida  hisob-kitob  varag‘i  va  boshqa  xil 

hisobvaraqalar ochishga, o‘z nomi yozilgan muhrga bo‘lishga haqli. 

 Fermer  xo‘jaligi  tashkil  etishning  ushbu  qonunida  belgilangan  tartibi 

buzilgan  yoki  xo‘jalikning  ustavi  qonunga  muvofiq  bo‘lmagan  taqdirda  fermer 

xo‘jaligini moliyaviy faoliyatini davlat ro‘yxatiga olish rad etilishi mumkin. 

 Davlat  ro‘yxatga  olish  rad  etilganligi,  shuningdek  ro‘yxatga  olish 

muddatlarining buzilganligi ustidan sudga shikoyat qilinishi mumkin. 

 Fermer  xo‘jaligining  moliyaviy  faoliyatini  boshlash  uchun  hujjatlar 

yuritilishing  namunaviy  ustavi  O‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  mahkamasi 

tomonidan  tasdiqlanadi.  Fermer  xo‘jaligining  ustavida  quyidagilar  ko‘rsatilishi 

kerak: 

 - Fermer xo‘jaligining nomi;  

 -  Fermer  xo‘jaligining  boshlig‘ining  familiyasi,  ismi,  otasining  ismi  va 

yashash joyi; 

- 

Fermer  xo‘jaligining  joylashgan  eri  to‘g‘risidagi  ma‘lumotlar  va 

pochta manzili; 

- 

Fermer xo‘jaligining ixtisoslashuvi va faoliyatining asosiy turlari; 

- 

Ustav fondining miqdori. 

 Fermer  xo‘jaligining  ustavida  qonun  hujjatlariga  zid  bo‘lmagan  boshqa 

qoidalar ham bo‘lishi mumkin.  

Fermer  xo‘jaligi  moliyaviy  hujjatlarini  yuritishning  asosi,  pul  muomalasini 

yurtish hamda pul mablag‘larini saqlab turish va bu pul mablag‘larini erkin tasarruf 

etish  uchun  bank  muassasida  hisob  raqamlari  ochish  huquqiga  ega.  Fermer 

xo‘jaligining hisob raqamidan mablag‘larni qonun hujjatlarida belgilangan tartibda 

hisobdan chiqarish mumkin.  

 Qishloq  xo‘jaligi  ekinlari,  shu  jumladan  paxta  va  g‘alla  hosili  uchun 

sarflangan  barcha  xarajatlar  fermer  xo‘jaligining  qishloq  xo‘jaligi  mahsulotlari 

 

62 

sotishdan olingan daromadlari hisobiga qoplanadi.  

 Fermer  xo‘jaliklari  elektr–energiyasi,  yonilg‘i-moylash  materiallari,  mineral 

o‘g‘itlar  etkazib  beruvchilar  va  fermer  xo‘jaliklariga  xizmatlar  ko‘rsatuvchilar 

bilan o‘z vaqtida hisob-kitob qilishlari shart.  

  

9-jadval  

«Asem» Fermer xo’jaligining pul oqimlari to’g’risidagi ma’lumot 

 

Fermer  xo‘jaligining  ishlab  chiqarish  va  boshqa  faoliyati  natijasida  olingan 

daromad  (foyda)  soliqlar,  yig‘imlar  hamda  boshqa  majburiy  to‘lovlar 

to‘langandan,  elektr  energiyasi,  yonilg‘i-moylash  materiallari,  mineral  o‘g‘itlar, 

o‘simliklarni  kimyoviy  himoyalash  vositalari  etkazib  beruvchilar  va  xizmatlar 

ko‘rsatuvchilar bilan o‘z vaqtida va to‘liq hisob-kitob qilingandan keyin butunlay 

Ko’rsatkichlar nomi 

satr 

Chiqim 

Kirim 

Xaridorlardan kelib tushgan pul mablag‘lari 

10 

  

7326,6 

Mol  etkazib  beruvchilarga  to‘langan  pul 

mablag‘lar 

11 

6232,2 

  

boshqa to‘lovlar 

13 

707 

  

olingan dividentlar 

22 

  

1 

to‘langan dividentlar 

23 

52,8 

  

Daromad foydadan to‘langan soliq 

30 

34 

  

boshqa to‘langan soliqlar 

31 

258,3 

  

Aktsiya chiqarishdan kelib tushgan tushim 

50 

  

  

Uzoq  va  qisqa  muddatli  qarzlarning  kelib 

tushishi 

51 

7284,3 

  

Pul va unga tenglashtirilgan mablag‘larning yil 

boshgi holati 

  

  

43 

Jami: 

  

7284,3 

7370,6 

 

63 

fermer xo‘jaligining ixtiyoriga o‘tadi. 

 Fermer  xo‘jaligiga  etkazilgan  zarar  uning  mol-mulki  va  qonun  hujjatlarida 

taqiqlanmagan boshqa manbalar hisobidan qoplanadi.  

Biz  9-jadvalda  «Asem»  Fermer  xo‘jaligining  pul  oqimlari  to‘g‘risidagi 

ma‘lumotni ko‘rib o‘tamiz. 

Yagona  er  solig‘ini  qishloq  xo‘jaligi  kooperativlari  (shirkat  xo‘jaliklari), 

fermer xo‘jaliklari, agrofermerlar shuningdek boshqa qishloq xo‘jalik mahsulotlari 

ishlab  chiqaruvchilari  to‘laydilar.  Agarda  bu  toifadagi  yuridik  shaxslar  boshqa 

xo‘jalik  faoliyati  bilan  shug‘illanishsa,  O‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar 

Mahkamasining  2002  yil  30–dekabrdagi  №455  sonli  qaroriga  asosan  2003  yil 

uchun  qishloq  xo‘jaligi  tovar  ishlab  chiqaruvchilari  asosiy  faoliyatidan  tashqari 

boshqa faoliyati turi bilan shug‘illanganda. U holda buxgalteriya hisob-kitoblarini 

soha  turlari  bo‘yicha  alohida  qilib  boradilar  va  belgilangan  tartib  barcha  xildagi 

soliqlarni to‘laydilar. 

Soliqqa  tortish  ob‘ekti-qishloq  xo‘jaligini  yuritish  uchun  egalik  qilishga, 

foydalanishga  yoki  ijaraga  berilgan  er  maydoniga  yagona  er  solig‘iga  tortish 

ob‘ekti hisoblanadi. 

 Bulardan  tashqari  2004  yil  1-  yanvardan  boshlab  qishloq  xo‘jaligi 

yo‘nalishidagi  ilmiy-tadqiqot  va  ilmiy  muassasalarining  tajriba,  eksperiment  va 

o‘quv-tajriba xo‘jaliklari yagona er solig‘i to‘lashga o‘tkazilgan.  

Quyidagi -jadvalda biz «Asem» fermer xo‘jaligining byudjetga to‘lanmalarini 

tahlil qiladigan bo‘lsak,  

 

 

 

 

 

64 

10-jadval  

«Asem» fermer xo’jaligining byudjetga to’lanmalarini taxlili (ming.so‘m) 

 

Ko’rsatkichlar nomi 

satr 

hisoblanadi 

to’lanadi 

Yagona soliq miqdori 

310 

131 

131 

daromad solg‘i 

310 

  

61,2 

boshqa soliqlar 

320 

0 

0 

Soliq  qonunchi-ligini  buzish 

tufayli belgilangan 

  

0 

0 

iqtisodiy ogohlantirish 

330 

0 

0 

Mahalliy byudjetga to‘lanmalar  340 

0 

0 

 

Jadvaldan  ko‘rib  turganimizdek  faqatgina  yagona  soliq  miqdori  131  ming. 

so‘mni  tashkil  qilayapti.  Daromad  solig‘i  esa  61,2  ming.so‘mni  tashkil  qilayapti. 

Deyarli boshqa to‘lanmalar bo‘lmagan. 

Demak, bu fermer xo‘jaliklar uchun soliq imtiyozlarining ta‘siri. 

 Yagona  er  solig‘idan  imtiyozlar  va  solig‘i  solinmaydigan  er  uchastkalari 

quyidagilar: 

- 

qishloq xo‘jalik aholi punktlarining umumiy foydalanishdagi erlari; 

- 

ixota daraxtlari egallagan erlar; 

- 

sport  inshoatlari,  stadionlar,  sport  maydonlari,  suzish  havzalari. 

Sport  texnik  turlari  ob‘ektlari  va  boshqa  jismoniy-tarbiya  sog‘lomlashtirish 

komplekslari band qilgan erlar; 

- 

yangi  o‘zlashtirilayotgan  erlar  va  meliorativ  holatni  yaxshilash 

ishlari  olib  borilayotgan.  sug‘orilayotgan  erlar–loyihada  nazarda  tutilgan 

muddatga, lekin ishlar boshlanganidan etiboran ko‘pi bilan 5 yilga; 

- 

maorif, madaniyat, sog‘liqni saqlash ob‘ektlari band qilgan erlar; 

 

65 

- 

yangi o‘tqazilgan bog‘lar va tokzorlar band qilgan erlar, ular meva 

bera boshlaydigan muddatgacha; 

- 

yangidan tut daraxtlari o‘tkazilgan erlar, 3 yillik muddatgacha; 

- 

aholi  shaxsiy  tomorqa  va  dala  hovlilari  uchun  ajratilgan  er 

maydonlariga qishloq xo‘jalik korxonalari tomonidan soliq to‘lanmaydi. 

 Yagona er solig‘ini to‘lashdan ozod qilinadi 

-  yangi  tashkil  etilgan  qishloq  xo‘jaligi  tovar  ishlab  chiqaruvchilari, 

shuningdek, fermer xo‘jaliklari davlat ro‘yxatidan o‘tgan paytdan boshlab ikki yil 

muddatga soliq kodeksining 102 moddasiga ko‘ra ozod qilinadi. 

Soliq  kodeksi  va  me‘yoriy  hujjatlarga  ko‘ra,  yangidan  tashkil  etilgan  fermer 

xo‘jaliklari 2 yil davomida er solig‘i to‘lashdan ozod etiladilar. Fermer esa ana shu 

muddat  davomida  iqtisod  qilgan  mablag‘  hisobiga  ishlab  chiqarishni 

rivojlantirishda qo‘shimcha imkoniyatga ega bo‘ladi. Misol uchun aytaylik, fermer 

40 gektar er maydonga ega. U har yili o‘rtacha 233,1 ming so‘mni er solig‘i uchun 

to‘lashi lozim. Bu raqam ikki yil ichida 466,2 ming so‘mni tashkil etadi. Endilikda 

u  mablag‘dan  qo‘shimcha  ravishda  texnika.  Mineral  o‘g‘itlar  sotib  olishi,  ekin 

maydonlari  unimdorligini  oshirishi,  sug‘orish  tarmoqlarini  tartibga  keltirishda 

foydalaniladi.  Natijada  dehqonchilik  madaniyati,  hissadorlik  oshib,  rejalarning 

bajarilishi sof foydaning ko‘tarilishi ta‘minlanadi. 

 

 

66 

III Bob. Fermer xo’jaliklarni iqtisodiy samaradorligini oshirishni 

takomillashtirish yo’llari 

3.1. Fermer xo’jaliklarning iqtisodiy va moliyaviy samaradorligini 

oshirish. 

 Biz fermer xo‘jaliklarni iqtisodiy samaradorligini oshirish uchun aniq fermer 

xo‘jaligi  ―Asem‖  fermer  xo‘jaligi  misolida  ish  olib  boramiz.  Xo‘jalikning 

moliyaviy natijalari to‘g‘risidagi hisobotni -jadvaldan ko‘rishimiz mumkin. 

Jadval 11 

Asem fermer xo’jaligi moliyaviy natijalari to’g’risidagi hisobot (2013 yil. 

Ming.so’m hisobida

) 

Ko‘rsatkichlar 

satr 

kodi 

O‘tgan yilning shu davri 

Hisobot davri 

daromadlar 

(foyda) 

Xarajat 

lar zarar 

Daromad 

lar (foyda) 

xarajatl

ar zarar 

Mahsulot 

sotishdan 

tushum 

10 

5822,4 

  

7541 

  

mahsulot tan narxi 

60 

  

4977,3 

  

6505 

Sotish xarajatliri  

80 

  

  

  

  

Boshqa  daromad  va 

xarajatlar 

145 

  

  

  

  

Soliq 

to‘langunga 

qadar 

  

  

  

  

  

umumiy 

moliyaviy 

natija 

170 

  

  

  

  

Foyda solig‘i 

180 

  

  

  

  

Hisobot  davridagi  sof 

foyda 

190 

845,1 

  

1036 

  

 

-jadvalni  tahlil  qiladigan  bo‘lsak  mahsulot  sotishdan  tushgan  tushum  2013 

 

67 

yilda  5822,4  ming  so‘mni  tashkil  qilayapti.  Xarajatlar  esa  4977,3  ming  so‘mga 

teng.  O‘tgan  yilning  shu  davriga  nisbatan  845,1  ming  so‘m  daromadga  to‘g‘ri 

kelsa, hisobot davrida 1036 ming. so‘mga to‘g‘ri kelayapti.  

Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  fermer  xo‘jaliklar  moliyaviy  samaradorligini 

oshirish  asosan  moliya  resurslarini  mulk  egasining  xo‘jalik  va  tijorat  faoliyati 

uchun  zaruriy  qismi  asosida  amalga  oshiriladi.  Mustaqillik  yillarida  fermerlar  bir 

qancha  huquqlarga  ega  bo‘ldi,  endilikda  ular  qanday  mulk  shaklida  bo‘lishidan 

qat‘iiy  nazar  mustaqil  faoliyat  yuritib  foyda  olmoqdalar.  Fermalar  o‘z  ichki 

imkoniyatlaridan  foydalangan  holda  o‘zining  barcha  xarajatlarini  qoplashga 

harakat qilmoqda. 

  Biz  tadqiqot  olib  borgan  bitiruv  malakaviy  ishimizda  quyidagi  xulosalarni 

bayon etishni lozim deb topdik: 

  1.Foyda  olmayotgan  fermalar  faoliyatini  davom  ettirish  ma‘lum  bir 

davrgacha davom etadi, ferma bunday holatda faoliyatini sog‘lomlashtirish uchun 

chora-tadbirlar qo‘llay olmaydi, davlat tomonidan belgilangan holda byudjet bilan 

munosabatlarni amalga oshirish faqat foyda olgan holda amalga oshadi; 

  2.  ferma  rentabelligi  ferma  foyda  olgan  holdagina  yuzaga  kelishi  ishda 

o‘rganildi  va  asoslab  berishga  harakat  qilindi,  hozirgi  o‘tish  davrida  rentabelli 

fermalar ham kam. 

3.Hozirgi  sharoitda  ko‘pchilik  fermalar  faoliyati  foyda  va  rentabellikka 

erishishga  bog‘liq  hisoblanadi.  Tadqiqotimizdagi  ―Asem‖  fermer  xo‘jaligi  va  uni 

mol fermasi ham o‘z faoliyatida aktivlarni, shu jumladan zaxiralarni o‘sib borishi 

kuzatildi. 

  4.Hozirgi davrda fermer xo‘jaliklar faoliyatini foyda olish bilan tugallanishi 

yaxshi  foyda  beradi,  lekin  hamma  fermalar  ham  foyda  olavermaydi,  fermalar  o‘z 

foydasini  shakllantirishda  birinchi  navbatda  ichki  imkoniyatlariga  alohida  e‘tibor 

berishi  kerak.  Ferma  o‘z  ishlab  chiqarishini  yaxshi  yo‘lga  qo‘ysa,  ichki 

 

68 

zaxiralaridan maqsadli foydalansagina katta yutuqlarga erishadi; 

5.ferma foydasini shakllantirish bilan birga hisob kitoblardan keyingi qolgan 

bir qismini ferma rivojlantirish ko‘proq foyda keltirishga harakat qiladi. 

  6.  Har  bir  Fermada  o‘z  faoliyatini  amalga  oshirish  uchun  ma‘lum 

miqdordagi  ishlab  chiqarish  vositalariga,  ishlab  chiqarishda  qatnashmaydigan, 

ya‘ni mehnat qiluvchilarga madaniy-maishiy xizmat ko‘rsatish vositalariga, pul va 

hokazolarga ega bo‘ladi. 

   7.  Bu  vositalar  barchasi  ferma  mablag‘i  hisoblanadi.  Bu  vositalar  ishlab 

chiqarishni olib borish uchun moddiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. 

   8.  Fermalarning  o‘z  faoliyatini  amalga  oshirish  uchun  zarur  bo‘lgan 

moddiy  vositalari  va  pul  mablag‘lari  ichida  asosiy  o‘rinni  ishlab  chiqarish 

vositalari tutadi. Ular yordamida zarur moddiy ne‘matlar yaratiladi. 

 

9.Tovar  pul  munosabatlari  mavjud  bo‘lgan  sharoitda,  ayniqsa,  bozor 

sharoitida  fermaning  ishlab  chiqarish  vositalari  ham  mahsulot  shaklida,  ham 

qiymat shaklida namoyon bo‘ladi. U qanday shaklda bo‘lmasin, fermer xo‘jaliklar 

ixtiyorida  bo‘ladi,  ishlab  chiqarish  va  muomala  jarayonlariga  xizmat  qiladigan 

moddiy  vositalar  va  pul  mablag‘lari  ularning  ishlab  chiqarish  mablag‘larini 

(kapital)tashkil etadi. 

 

10.Ishlab  chiqarish  zapaslari  arzon  baholi  va  tez  eskiruvchi  predmetlar, 

debitorlar, qisqa muddatli moliyaviy quyilmalarning aylanishi tovar oborotiga juda 

kam  bog‘liq.  Tovar  zapaslarining  aylanuvchanligi  esa  bevosita  tovar  oborotiga 

bog‘liq.  Bu  esa  o‘z  navbatida  har  bir  aylanma  mablag‘larning  aylanuvchanligini 

hisoblashga o‘zgacha yondoshishni talab qiladi va ularning samarasini oshirishning 

imkoniyatini  tezlashtiradi.  Shuning  uchun  har  bir  aylanma  mablag‘ning 

aylanuvchanligini  hisoblashga  va  uning  ma‘lumotlarini  umumlashga  harakat 

qiladi. 

   Biz  xulosa  qilib  shuni  aytishimiz  mumkinki,  Ferma  moliyaviy 

 

69 

faravonligini  ta‘minlashning  tashqi  va  ichki  omillarining  eng  muhim  sharti  uning 

uzluksiz harakatda bo‘lishidir. Ishlab chiqaruvchilar bir vaqtning o‘zida ham ishlab 

chiqarish  vositalarini  sotib  oladilar,  mahsulot  ishlab  chiqaradigan  va  uni 

realizatsiya qilish bilan ham shug‘ullanadilar. 

   Shu jarayonlarda uzilish bo‘lmasligi kerak. Shunda Ferma ko‘p foyda olishi 

mumkin va el farovonligiga erishish mumkin. Shuning uchun bu doiraviy aylanish 

qanchalik tez bo‘lsa, shunchalik yaxshi hisoblanadi. 

 

3.2.Fermer xo’jaliklarini iqtisodiy samaradorligini oshirishda moddiy-

texnika bazasi va ularni yanada mustahkamlash borasidagi asosiy 

yo’nalishlar 

 

  Respublikamiz  agrar  sektorida  olib  borilayotgan  iqtisodiy  islohotlarning 

asosiy  maqsadlaridan  biri  bu  mustaqil  faoliyat  ko‘rsatish  uchun  mustahkam 

huquqiy,  iqtisodiy  sharoit  yaratish,  iqtisodiy  islohotlarni  chuqurlashtirish,  davlat 

mulki  monopoliyasiga  barham  berish,  haqiqiy  er  egalarining  ya‘ni  mustaqil 

xo‘jalik  yurituvchi  sub‘ektlar  (shirkat,  fermer  va  dehqon  xo‘jaliklari)  faoliyatini 

barqaror  rivojlantirish  va  ularni  iqtisodiy  samaradorligini  oshirishda  xizmat 

ko‘rsatuvchi infratuzilmalar, xususan (veterinariya xizmati, bank, konsalting, lizing 

xizmatlari,  texnik  servis  va  ta‘mirlash,  birja  xizmati,  selektsiya  urug‘chilik, 

agrokimyo,  transport  xizmatlari  va  boshqa  agroservislar xizmati)  kabilarni tashkil 

etish  va  bozor  iqtisodiyoti  qonunlari  asosida  rivojlantirishni  talab  etmoqda. 

Chunki,  xizmat  ko‘rsatuvchi  sohalarni  samarali  tashkil  etmasdan,  agrar  sohalar 

bilan infratuzilmalar faoliyatini o‘zaro muvofiqlashtirmasdan turib turli mulkchilik 

va  xo‘jalik  yuritish  shakllarida  faoliyat  yurituvchi  qishloq  xo‘jaligi  korxonalarini 

jadal rivojlantirib bo‘lmaydi. 

  Prezidentimiz  I.A.Karimov  ta‘riflaganidek,  ―Infratuzilma  majmuasi-

iqtisodiyotimizning  butun  tizimi  tayanadigan  poydevordir.  Respublika  butun 

iqtisodiy  majmui  ishining  uyg‘unligi,  uning  samaradorligi  shuningdek,  chet-el 

 

70 

sarmoyalarini  jalb  qilish  va  o‘zlashtirish  imkoniyati  butunlay  infratuzilma  tizimi 

rivojining holati va darajasiga bog‘liq‖.  

Qishloq xo‘jaligining moddiy-texnika bazasi deyilganda moddiy boylik ishlab 

chiqarish sharoitida bevosita band bo‘lgan mehnat vositalari va mehnat buyumlari 

yig‘indisi tushuniladi. 

Qishloq xo‘jaligining moddiy-texnika bazasi fan-texnika yangiliklaridan keng 

ko‘lamda  foydalanadigan,  elektrlashgan  yirik  mashina  ishlab  chiqarishidir. 

Masalan,  dehqonchilikning  moddiy-texnika  bazasini  tavsiflasak  ham,  ya‘ni  uni 

moddiy  asosida,  texnika  asosida,  traktorlar  va  mashinalarni  dehqonchilikda 

ko‘plab  ishlatish,  elektrlashtirishni  ommaviy  miqyosda  amalga  oshirish 

asosidagina hal qilish mumkin.  

Qishloq  xo‘jaligining  moddiy  bazasi  tarkibiga  er  resurslari,  traktorlar, 

mashinalar,  mehnat  qurollari  va  buyumlari,  elektr  jixozlari,  yoqilg‘i  va  moylash 

materiallari,  ta‘mir  texnikasi,  ishlab  chiqarish  binolari,  melioratsiya  va  yo‘l 

inshootlari,  aloqa  vositalari,  mahsuldor  va  ishchi  hayvonlar,  ko‘p  yillik  daraxtlar, 

urug‘lik, ozuqa va hokazolar kiradi. 

Qishloq  xo‘jaligi  korxonalari  muvoffaqiyatli  faoliyatining  asosiy  shartlaridan 

biri  ularni  o‘z  vaqtida  barcha  zaruriy  vositalar  va  mehnat  qurollari  bilan 

ta‘minlashdan iboratdir. 

Fermer  xo‘jaliklarining  moddiy-texnika  ta‘minotini  rivojlantirishning  asosiy 

yo‘nalishlari:  

Har  bir  qishloq  xo‘jaligi  zonasiga  mos  keladigan  iqtisodiy  jihatdan  qulay 

bo‘lgan  texnika  ishlab  chiqarish  va  shu  asosda  ishlab  chiqarishni  kompleks 

mexanizatsiyalashtirish; 

 Ishlab  chiqarishni  avtomatlashtirish  vositalaridan  keng  ko‘lamda 

foydalanish; 

 Qishloq  xo‘jaligi  ishlab  chiqarishida  o‘g‘itlardan  foydalanishni  to‘g‘ri 

tashkil etish va iqtisodiy jihatdan qulay bo‘lgan biologik vositalarga yondashish; 

 Ishlab chiqarish binolari va inshoatlari qurishni keng ko‘lamda avj oldirish 

va qurilishni takomillashtirish; 

 

71 

 erlarning  melioratsiya  holatini  yaxshilash  va  qishloq  xo‘jaligini  suv  bilan 

to‘la  ta‘minlanishiga  erishish,  ya‘ni  erlarga  mahalliy  o‘g‘itlar  solish  hamda 

sug‘orishni ilg‘or texnologiyalarini qo‘llash; 

 Chorvachilik  fermalarini  mahsuldor  zotli  hayvonlar  bilan  ta‘minlash  va 

elektrlashtirish  darajasini  oshirish  hamda  qishloq  xo‘jaligi  ekinlarini  kasalliklarga 

bardosh  bera  oladigan  yuqori  hajmli,  tez  pishar  urug‘  navlarini  yaratish  va  ishlab 

chiqarishga joriy etish; 

 Xizmat 

ko‘rsatuvchi 

korxonalarning 

moddiy-texnika 

bazasini 

mustahkamlash. 

Qishloq  xo‘jaligi  korxonalarini  moddiy–texnik  jihatdan  takomillashtirish 

quyidagi asosiy tadbirlarni qamrab oladi: 

- xo‘jalikning ishlab chiqarish vositalariga bo‘lgan extiyojini aniqlash; 

-  ular  uchun  asosiy  talabnomalarni  tuzish  va  taqdim  etish,  talabnomalarni 

ta‘minot  tashkilotlari,  tayyorlovchi  zavodlar  hamda  moddiy–texnik  resurslarni 

etkazib beruvchilarga o‘z vaqtida topshirish; 

-  ishlab  chiqarish  vositalarini  etkazib  berish  bo‘yicha  shartnomalar  tuzish  va 

bu shartnomalarni o‘z vaqtida muvoffaqiyatli bajarish. 

Bugungi kunda qishloq xo‘jaligini moddiy-texnika resurslari bilan ta‘minlash 

tizimi  o‘ta  markazlashtirilib  yuborilgan  va  bunda  davlat  monopoliyasi  saqlanib 

kelmoqda.  Bozor  sub‘ektlari,  ya‘ni  birjalar,  auktsionlar  va  boshqa  savdo  tizimi 

korxonalarining  bozor  munosabatlari  talablari  asosida  faoliyat  yuritishini 

ta‘minlash, birinchi darajali vazifalardan hisoblanadi.  

 

72 

 

2-rasm. 

Qishloq  xo‘jaligidagi  moddiy-texnika  ta‘minotining  amaldagi  tizimi 

xo‘jaliklar talabnomalari bo‘yicha shartnomalar ta‘minotining sanoat tashkilotlari, 

vositachilar,  shuningdek,  qishloq  xo‘jaligi  korxonalari  bevosita  ishlab  chiqarish 

vositalarini  tayyorlovchi  korxonalardan  realizatsiya  qilish  hamda  foydalanish 

uchun oladilar. 

Qishloq  xo‘jalik  korxonalari  va  agrota‘minot  tashkilotlari-ning  o‘zaro 

munosabatlari har yili etkazib berish haqidagi shartnomalar asosida o‘rnatilishi va 

bu  hujjatda  etkazib  beriladigan  ishlab  chiqarish  vositalarining  nomlari, 

materiallarning  sifatliligi  va  yaxshi  navligi,  baholari,  pul  yoki  natura  shakli  bilan 

to‘lov shartlari, xaridorning to‘lov va pochta rekvizitlari, vositalarni etkazib berish 

muddatlari va boshqa zaruriy moddalar aniq ko‘rsatilishi talab qilinadi. 

Resurs ishlab chiqaruvchilar