Berdaq atindagi qaraqalpaq mamleketlik universiteti qurilis fakulteti

Allayar Dosnazarov

Songi waqitta qaraqalpaq xalqinin ardaqli perzenti Allayar Dosnazarovtin omiri ham el jurt ushin islegen xizmetleri haqqinda jana arxiv dereklerleri tabilip atir. Hurmetli birinshi prezidentimiz I.Karimov qaraqalpaq xalqinin azatligi ushin gureste pidayiliq korsetken kornekli mamleketlik ham jamiyetlik gayratker Allayar Dosnazarov haqqinda : “ .. Qaraqalpaq xalqinin adalatliq ham tenlik , azatliq ham erkinlik ushin guresken dawjurek qaharman perzentlerinin biri “ dep aytqan edi.

Allayar Dosnazarovta bul qiyin zamanda shette qalmadi. 1935-jili 25- yanvarda “Xaliq dushpani ” atagi menen qamaqqa alinip , ol 8-aprel kuni 10jil muddetke qamaq jazasina hukim etildi. Ol Maskow-Leningrad temir jolinin boyindagi siyasiy tutqinlar lagerine jiberiledi. Al 1937-jili 10 noyabrde A. Dosnazarov atiw jazasina hukim etiledi. Hukim sol jili 8- dekabrde “Aqteniz-Baltiq” Kanalinan 40 shaqirim qashiqliqtagi Kem degen stansiyanin janinda orinlanadi . Onin atiw jazasina hukim etiliwinin tezletken SSSR IIXK komissari N .Ejov edi. 1968-jili 27-sentyabrde A. Dosnazarov jaziqsiz dep tabilip aqlandi. 1969-jili 6 noyabrde partiya qayta tiklendi.

Qaraqalpaq xalqinin zaberdes ham erjurek perzenti Allayar Dosnazarov “xaliq dushpani atalip ” atanip jaziqsiz atilganda Qaraqalpaqstanda onin menen birge islesken , bir pikirles doslari da qamaqqa alindi edi. Olardan xalqimizdin otjurekli mart perzentleri Qasim Awezov , Qudabaev, Oteniyaz Bekimbetov, Badiritdin Seyitrsuliev , Allaniyaz Ayteshov, Karimberdi Sadullaev , Oraz Ermanov . Seyfulgabit Majitov , Menlixoja Ibnaminov , KOptilew Nurmuxammedov, Sultangaliy Qaziqulov , Qazaqbay Allabergenov, Dawlet Musaevlar qamaqqa alinip , olim jazasina hukim etildi. Olar 1938 jil 13-oktyabrde Tashkent qalasinda atildi.

Qasim Awezov

Qaraqalpaq xalqinin xaq jurek , elsuyer ullarinin biri Qasim Awezov ozinin intaliligi , sholkemlestiriwqshilik uqibi , itibarliligi , bilimliligi , aqil parasati menen jurt arasinda ulken abiroyga iye bolgan.

Qasim Awezov Qazaqstan birjuaziyaliq milletshileri S Xojanov penen tigiz baylanista bolip . olardin tapsirmasi menen K Allambergenov , I Aliev ham K Nurmuxammedovlar menen birgelikte Qaraqalpaqstan ASSrinda milletshil , koterilshil , terrorliq , qopariwshi ham idiratiwshi sholkem duzgen ham ogan basshiiliq etken. Kenes hukimetin qulatiwdi ,Orta Aziya respubliklarin SSSRdan ajiratiwdi ham birjuaziyaluiq mamleket ornatiwdi ozlerinin aldina maqset qoyip algan . Keneske qarsi sholkemnin basshisi retinde Q. Awezov ogan jana adamlardi tartqadn, rayonliq koterilishiler toparin duzgen , Qaraqalpaqstan ASSRnin barliq xaliq xojaligi tarawlarinda idiratiwshiliq , azgiriwshiliq jumislar alip barga, Ozbekistan ham Qazaqstanda hareket atip turgan antisovetlik sholkemlerdin basshilarimenen tigiz baylanista ham VKP , sovet hukimeti basshilarina anticobetlik terrorliq gures usillarin toliq qollagan . Q. Awezovti Ozbekistan SSR jinayat kodeksinin 58.63.64. ham 67 statyalarina tiykar jinayatlardi islegenlikte ayiplap , SSSR jinayat processualiq Kodeksinin 128- ham 131- statyalarina muwapiq hukm etedi: “Awezov Qasim ogan tiyisli barliq mal mulki mamleket qaramina aliniw menen en awir jaza – atiwga hukim etilsin” . Hukim SSSR OAKnin 1934-jili 1-dekabrdegi qararina muwapiq toqtawsiz orinlandi.

Aradan 18 jil otkennen son 1956-jili 19-oktyabrde SSSR Bas askeriy prokurori Qasi m Awezovtin isin qayta korip shigiwdi usindi. Usigan muwapiq 1957-jili 4-iyuldegi SSSR Joqargi sudinin Askeriy Kollegiyasi qosimsha tekseriw natiyjesinde jana burin belgisiz , jariyalangan ayipti biykarlawshi ham oni sudlawdin tiykarsiz ekenligin ham Qasim Awezovti ayipsiz dep tapti.

Usilayinsha xak insan tubinde nahaqliq tamgasinan azat etildi. Shigistin ulli oyshillarinin biri Shayiq Saadiy “Merwert balshiqqa bilgansada , ol merwert” degen eken.

Juwmaqlaw

Íslam Abuganiyevish Karimov bilay degen edi : “Qaraqalpaq xalqi ayyemgi ham bay tariyxqa iye . Ol ozinin milliy madeniyati , ozine tan korkem oneri , klassikaliq adebiyati , ruwxiy bayliqlari , urp adetleri ham dasturleri menen putkil dunyaga malim”.

Kop gana gunasiz jazalanganlar balalari oqiw ushin ake atinan waz keshiwge majbur bolgani juda ashinarli. Kimi dayi agasinan , kimi anasinin atina otip , ake atin ozgertiwge majbur bolgan . Misali “xaliq dushpani” atanip gunasiz atilgan Abdijamil Maqsim Ismetullaevtin eki qizi da Rawiya , Gulaysha dayisinin atina otip Esemuratov bolip , Qasim Awezovtin uli Azat Abdixalikov bolip , Dawlet Musaevtin balasi POlat anasinin familyasin alip Seytov bolip Ismetulla Bekbawlievtin balasi Inayat Ismetov bolip , Moldaxmedovtin uli Srajatdin Axmedov bolip oqidi , qatarga qosildi. Olar elge xizmet etip , xalqimizdin madeniyati ham iliminin rawajlaniwina oz uleslerin qosti.

Zulimliq duziminde qanshama-qansha naresteler akeden ayiriliw azaday , olardin atlarin atamawga da majbur bolip “xaliq dushpani” atanip biyguna jazalangan azamatlardin minlagan perzentleri jan turshigerlik usinday baxitsizliqti basinan keshirdi.

Mamleketlik ham partiya xizmetkerlerinin baslap apiwayi jay puxaralar ulama menen agartiwshilar da repressiyadan shette qalmadi, kontrrevolyusiyaliq milletshil hareketlerdi sholkemlstiriwshi trockiyshil –buxarinshilerdin quyrigi, yapon-german jansizlari –“Xaliq dushpani” ati menen Avtonomiyali respublikamizdin 20minnan aslam adamlari , sonnan 30-jillari 10 minnan aslam pak hujdanli azamatlari jaziqsiz jazalanip , tyurmalarga qamaldi. Demek oblastliq ham rayonliq partiya komitetlerinin sekretarlari , xaliq komissarlari ham xojaliq , mekeme basshilari , jergilikli huqiq qorgaw xizmetkerleri qamaqqa alindi ham jazaga griptar boldi. Respublikamiz boyinsha hazirshe 500 den aslam basshi repressiya etigenin aniqladiq.

Soni ayriqsha aytip otiw kerek atap otiwimiz kerek, 30-50jillarda Ejev Beriya ham Vishinskiy qusagan jalladlardin mashinasinan xalqimizdin san min ajayip perzentleri qurban boldi. 80 – jillari olardin ornina Gdlyan , Ivanovlar kelip , tagida ozbek, qaraqalpaq xalqinin basina qara kunler donip keldi. Xaliq dushpani atamasi ozbekler isi menen almastirildi, 23 minnan salam adam jinayi juwapkershilikke tartildi. Olardin arasinda jinayi juwapkershilikke tartiladi. Olardin arasinda bir neshe juzlegen Qaraqalpaqstanli azamatlar da bar edi.

Oz garezsizligin jenip alip , oz rawajlaniw jolin tapqan doslarimiz usi bir qaygili qanli zamanda azatliq guresinin qurbanlarinin isimlerin mangilestiriw maqsetinde olarga tariyx betlerinen belgili orin berip , atlari jazilgan arnawli kitaplar doretip , estelikler ornatip , qayirli islerdi baslap jiberdi.

Qaraqalpaqstan Respublikasinin basshilari “Sheyit bolgan el perzentlerinin ” ruwxin shad etiw maqsetinde respublikamizdin orayinan “Sheyitler esteligi ” memorialliq kompleksin ornatiwga kirisip atir.

Paydalanilgan adebiyatlar

1. 
   Sharip Babashev “Qaraqalpaqstan Respublikasi tariyxindagi siyasiy qurbanlar” Nokis 2003
   
2. 
   Sharip Babashev “Jaziqsiz jazalangan repressiya qurbanlari” Nokis 2007
   
3. 
   Q.Bayniyazov “Elim dep eniregen erler” Nokis 1993