Juwmaqlaw Paydalanılǵan ádebiyatlar kirisiw

MAZMUNI:


Kirisiw
Tiykarǵı bólim
1. Civilizaciya hám mádeniyat. Civilizaciyanıń ózine tán qásiyetleri
2. Civilizaciya: Shıǵıs hám Batıs
3. Házirgi zaman civilizaciyası
Juwmaqlaw
Paydalanılǵan ádebiyatlar


KIRISIW

XX ásir sońǵı on jıllıǵında jámiyetimizdiń óz tariyxı hám ótmish mádeniyatına bolǵan úlken qızıǵıwshılıq, ruwxıy mútájlik bul salanıń baǵdarlarında tereń hám hár tárepleme ilimiy izleniwlerdi talap etpekte. Nátiyjede tariyxtanıw sabaqlarında jańadan-jańa baǵdarlar júzege keldi. Ótmishtegi rawajlanıw jolımızdıń búgingi áwladqa belgisiz basqısh hám qırları qaytadan ashılıp atır.

Referat jumısınıń tiykarǵı maqseti, tariyxıy processler paradigmasında civilizaciyanıń payda bolıw, qáliplesiw basqıshların úyreniwden ibarat.
Paradigma sózin kóbinese televizorda, adamlar menen sáwbette esitiw múmkin. Sonday-aq, ádebiyatlarda da tabıwǵa boladı. biraq bul atama neni ańlatıwın hámme de bile bermeydi.
Paradigma frek tilinen awdarmalaǵanda «mısal», «úlgi», «model» degen mánislerdi ańalatadı. Sonı da aytıp ótiw kerek, konsepciya hár túrli tarawlarda qollanıladı: pán, tiltanıw, filosofiya, dástúrlew h.t.b.
Ápiwayı sózler menen aytqanda, paradigma - belgili bir tariyxıy dásirde mashqalalarǵa sheshim tabıwda qanday jandasıwdıń ózine sáykes modeli yamasa úlgisi esaplanadı. Yaǵnıy, paradigma belgili bir tarawdaǵı ózine sáykes universal standart bolıp, oǵan tiykarlanıp siz durıs sheshim qabıllawıńız múmkin boladı.
Mısalı, áyyemgi dáwirlerde adamalar planetamızdı tegis dep oylaǵan, sonlıqtan, olar ushın bul paradigma edi. Olardıń álemge tiyisli barlıq juwmaqları usı paradigma tiykarında qabıl etilgen.
Keyin ala, haqıyqattan da Jer planetasınıń formaǵa iye ekenligin dálillew múmkin edi. Sol sebepli zamanagóy paradigma «shar sıyaqlı» bolıp qaldı. Solay etip, hár qanday waqıt ushın ulıwma hár qanday tarawda paradigma bar boladı.
Civilizaciya (lat. cuvilis) – puqaralıq degen mánisti ańlatadı
1) keń mániste — sanalı tiri janzatlardıń bar bolıwınıń hár qanday forması;
2) mádeniyat sóziniń sinonimi. Bul termin kóbinese materiallıq mádeniyat mánisinde de qollanıladı;
3) mádeniyattıń zaman hám mákánda shegaralanǵan tariyxıy tipi (Mısır civilizaciyası, Mesopotamiya civilizaciyası hám basqalar);
4) jabayılıq hám jawızlıqta keyingi sociallıq rawajlanıw basqıshı. «Civilizaciya» túsinigi XVIII ásirde «mádeniyat» túsinigi menen tuwrıdan-tuwrı baylanıslı túrde payda bolǵan. Francuz filosof aǵartıwshıları ádalatqa tiykarlanǵan jámiyetti civilizaciyalasqan jámiyet dep bilgen. Kópshilik filosoflar «Civilizaciya» degende jámiyettiń materiallıq-texnikalıq jeńislerin, «mádeniyat» degende bolsa tek onıń ruwxıy qádiriyatların ǵana túsingen. Olardan ayırımları bul túsiniklerdi bir-birine qarama-qarsı qoyǵan. Sonday-aq, О. Shpenglerdiń pikirinsh, «Civilizaciya» hár qanday mádeniyat rawajlanıwınıń belgili bir dárejede tamamlanıw basqıshın bildiredi. Civilizaciyanı bunday dáwir juwmaǵı sıpatında túsiniw mádeniyattıń bir pútinligi hám tábiyiylıǵına qarsı boladı.

Civilizaciya ulıwma xalıqlıq filosofiyalıq túsiniklerden biri bolıp, «mádeniyat», «social – ekonomikalıq formaciya», «jámiyet» túsiniklerine jaqın bolsa da birdey mánisti ańlatpaydı.

Kóp jıllar dawamında ilimiy ádebiyatlarda civilizaciya hám mádeniyat birdey mánili túsinikler sıpatında aytılıp kelindi. Ullı nemec filosofı I.Kant olardıń ortasındaǵı jaqınlıqtı hám ayırmashılıqtı kórsetken edi. XX ásir baslarına kelip nemec filosofı Osvald Shpengler «Evropa quyashınıń sóniwi» shıǵarmasında mádeniyat hám civilizaciya túsiniklerin bir-birine qarama-qarsı qoydı. Onıń pikirinshe, civilizaciya mádeniyattıń eń joqarǵı basqıshı bolıp, onnan keyin bolsa mádeniyat áste-aqırın kriziske júz buradı. Nemec filosofı civilizaciya degende, texnikalıq-mexanikalıq processler jıyındısın názerde tutqan.
Mádeniyattıń payda bolıwı adamzattıń jabayılıqtan keyingi dáwiri menen baylanıslı bolsa, civilizaciya - tariyxıy process, sociallıq hádiyse esaplanadı. Civilizaciyanıń rawajlanıwı jámiyetti rawajlanıwǵa alıp keledi, nátiyjede bul jámiyet puqaralar erkinligin támiyinlew imkaniyatın jaratadı. Civilizaciyalı ómir insandı mádeniyatlı qıladı hám onıń hár tárepleme kamal tabıwı ushın shárayat jaratadı.
Házirgi waqıtta civilizaciyalasqanlıq kóbirek qolaylıq túsinigi menen birdey mániske iye ekenligin kórsetiwge háreket etpekte. Onıń maǵanasın sanaat óndirislik ónimlerin jaratıw qurap atır: áyne waqıtta ol jámiyet rawajlanıwınıń kriteriyası esaplanıp atır¹.
Civilizaciya túsinigi quramına qádiriyatlar da kiredi. I.Karimov bul haqqında sonday dep jazadı: «Biz házirgi civilizaciya ózinde ańlatıp atırǵan unamlı qádiriyatlar quramına huqıyqıy-demokratiyalıq jámiyet qurıw processi menen baylanıslı bolǵan qádiriyatlarımızdı kirgizemiz. Bul insan huqıqlarına ámel etiw, isbilermenlik erkinligi, sóz erkinligi, ǵalaba-qurallar erkinligi hám basqalar esaplanadı»².
Xosh, francuz filosofları civilizaciyaǵa erisken jámiyet degende, aqıl hám ádalatqa tiykarlanatuǵın jámiyetti túsinedi.
Civilizaciya obyektiv sociallıq hádiyse bolıp, ádette, qanday da bir xalıq, aymaq, jámiyet, mámleket hám hátteki jer júzine qarata qollanıladı:
- civilizaciyaǵa erisken xalıq;
- Shıǵıs civilizaciyası, Batıs civilizaciyası;
- civilizaciyalı jámiyet, civilizaciyalı mámleket.
Civilizaciya pútkil bir xalıq yamasa millet, tariyxıy dáwir hám mámleket tárepinen jaratıladı.
Búgingi kúnde alımlar tárepinen islam mádeniyatı menen Evropa mádeniyatınıń óz-ara qatnasıqları máseleleri ilajı barınsha analizlengen. Batıs alımları ózleriniń búgingi kúndegi mádeniyatın áyyemgi Grek mádeniyatınıń dawamı, dep dawa etedi.
Bul máseleni rossiyalı aǵartıwshı alım Ismail Gaspirinskiy (1851-1914) arnawlı úyrendi. Onıń pikirinshe, grek mádeniyatı aldın islam dúnyasına jayılǵan hám bir neshe ásirler musılmanlar onı jetilistirip, nuqsanların azaytıp, Evropaǵa jetkergen. Amerikalıq alım A.Draber «Evropa aqılıy rawajlanıwı tariyxı» kitabında Sokrat, Platon, Aristotel sıyaqlı antik dáwir alımlarınıń shıǵarmaların Batısqa musılmanlar tanıtqanı haqqında aytıp, «Evropanıń búgingi ullı ziyası musılmanlar jaqqan sham hám shıraqlardıń jaqtısınan maydanǵa kelgen», dep aytıp ótilgen edi.
Belgili bolǵanınday, grek mádeniyatı musılmanlar ómirine VIII ásirde –Abbosiy xalifa Abu Jafar Abdullah Al-Mansur zamanında kirip keldi. Ilim-pándi jaqsı kórgen xalifa hind alımlarınan ilimler jıynaǵın, greklerden pánlerdiń tiykarların úyrenip, olardı awdarmalawdı oylap júretuǵın edi. 431- jılı dúnyalıq kóz-qarasları ushın Efer ibadatxanasında húkim oqılıp, jurtınan súrgin etilgen patriarx Nastor izbasarları Iran, Orta Aziya, Arabstan qalalarında derbeder bolıp gezip júretuǵın edi. Qábiyletli óz dindegi adamlar toparın esitken Abu Jafar olardı tezlik penen óziniń qaramaǵına alıp, awdarma jumısların baslap jiberdi. Qısqa múdette antik dáwirdiń bahalı shıǵarmaları arab tiline awdarmalanıp, Baǵdad, Sham, Xorezm kitapxanaları ilim ǵaziynelerine jetkeriledi. Tiykarınan, bul salada Xorun ar-Rashid, Mamun, Abu Jafar sıyaqlı xalifalar qayırqomlıq hám pidayılıq kórsetti.
Arablar Ispaniyası Evropanıń ilim-pániniń rawajlanıwına úlken úles qostı. Sol dáwirde Andaluziya paytaxtıKurtabo xalifalıǵı ǵáziynesi jámi Evropa mámleketleri ǵáziynesin birge qosıp esaplaǵanda da kóbirek edi. I.Gaspirinskiy «Dorul roxat musilmanları» shıǵarmasında aytıwına qaraǵanda, «1852-jılda Kurtabo kitapxanasında 600 mıń kitap bolǵan, pútkil úlkede bolsa 70 úlken kitapxanalar jumıs alıp barǵan. Evropalıqlar Andaluziya mektep-medresesine kelip oqıǵan. Evropa Kurtabo óedreselerinen úlgi alıp, óziniń universitetlerin quradı... Qullası, insaniyat rawajlanıwın jáne bir basqıshqa kótergen Evropa iliminiń tis tırnaǵı XII - XIII ásirlerde Andaluziyada - musılmanlar Ispaniyasında qoyıldı. Biraq hár qanday nárdeniń óz kúshendesi bolǵanı sıyaqlı, mutasiblik degen apatshılıq júdá qısqa waqıtta úlkedegi ullı islam mádeniyatın joq qılıp tasladı. Patsha Ferdinand (1452-1505) Andaluziyanı musılmanlar qolınan qaytarıp alǵannan keyin úlkeni jawızlıq penen muzılmanlıqtan «tazalaw» baslnadı».