Берда3 атында2ы №ара3алпа3 М1млекетлик университети

Тема e. Орта 1сир мусылман Шы2ысыны4 диний философияны4 ойы 81м араб философиясы. Орайлы3 Азияда ерте 81м со42ы ренессанс д17иринде философиялы3 ойды4 ра7ажланы7ы (IX-XV 1сир)


Жобасы` (w л+wс=r с)

q. Исламны4 пайда болы7ы 81м Араб философиясыны4

ра7ажланы7ына т1сири
w. Ислам -араб философиясыны4 характери,оны4 а2ымлары,
мутазалитлери менен мутаккалимлерди4 идеялары.
e. Ислам - араб философиясыны4 ра7ажланы7 ба2дарлары
81м оны4 к5рнекли 71киллери.


!дебиятлары`

q. Каримов.И.А %збекстанны4 5зини4 жа4аланы7 81м

ра7ажланы7 жолы. Н 1993.
w. Каримов.И.А %збекстан 21-1сир боса2асында Н. 1998.
e. Ерасов Б.С. Культура, религия и цивилизация на востоке.
Москва. 1990
r. Жаббаров И. Ру8ий олам ва камолот Т. 1990
t. Жуманазаров У. Тарийх,афсона ва дин Т. 1990
y. Рахимов И. Фалсафа Т. 1998
u. Тулегенов Ж. *ает фалсафаси Т. 1993.
i. Тулегенов Ж. Гафуров З. Муста3илик ва миллий
ланиш. Т 1996.
o. Философиядан словарлар.


Таяныш с5злер`

Ислам, №уран, Суннат, Тафсир, Шариат, Калам, мутакалим, мутазалит, Ибн - Рушд.

№ада2ала7 ушын сора7лар

q. Орта Азия 81м Араб Шы2ыс ойшылларыны4 т1лийматлары.

w. Орта 1сирлердеги Араб ойшыллары кимлер.
e. Араб философиясы.
Антикалы3 Грецияда философиялы3 ойла7 шама менен б.э.ш. VIII-VIi 1сирлерде 31липлесе баслады. Бул 7а3ытта 6лкен 5згерислер болып 5теди. М6ликлик те4сизлик социвллы3 (дифференцианы) б5лини7шиликти4 тере4леси7и к6шейтти. Жа4а класслы3 31липлеси7и процесси 5нерментшилик пенен са7даны4 ра7ажланы7ы менен тезленеди. №17имлик ж1мийетти4 ыдыра7ы 81м 317имлик 8асылзадаларды4 81кимлигини4 шеклени7и болды. Оны4 патриарханлы2ы жа4а 1де7ир прогрессивлик формалар2а орын берди. Хожалы3лы3 ра7ажланы7 менен байланыслы бол2ан ж1мийетлик класс сиясий 81кимиятты басып алады 81м 86кимдарлы3 орнатады. Усы классты4 экономикалы3 81м сиясий к6шлерини4 5си7и менен 81м грек м1денияты ра7ажланады. Уллы колониализацияла7 д17иринде д1ст6рлик грек дини заманласларыны4 ру7хый талапларына жу7ап бермеди. %йткени бунда адамды оны4 келешек 5мир турмысында не к6тип ьурады 81м улы7ма айт3анда 5мир турмыс жасайма деген сора72а жу7ап бере алмады.
Усы 3ыйнап келген м1селени орфиклерди4-диний философиялы3 т1лийматыны4 71киллери 5зинше шеши7ге талпынды. Олар адамны4 жер бетиндеги 5мир-турмысын, адамлар2а оларды4 ислеген гунасы ушын 3удайлар т1репинен жиберилген азапларды п6ткиллей дизбеги сыпатында ба8алады.
Дене тек 2ана уа3ытша «Зиндан», 81ттеки 5лмейту2ын жанны4 3абы2ы «#1бири болады деген ой 6лкен т1сир жасады, е4 д1слеп орфик докторинаны4 негизинде пайда болды. Орфиклер ке4 халы3 массасына жа3сы болды 81м 5з т1лийматыны4 негизине Дионисе-Залрей жанлы т1биятты4 5лету2ын 81м тирилету2ын 3удайталаны4 иси 8а33ында 3айта ой2а алын2ан 81м жа4алы2ын мифын 3алды. Бира3 арфизм 5з-5зиненфилософия2а айланбады. *1ттекеи философия пайда бол2аннан кейинде философиялы3 доктриналарды4 алдын2ыларыны4 бире7и сыпатында ол жаса7ын да7ам етти.
Д6нья2а п6ткиллей бас3аша к5з-3арасты сол 7а3ытта3 йионийлик натурфилософия деп атал2анларды4 71киллери: Фалес, Анаксимандр 81м Анаксимен ра7ажландырды. Оларды4 6ше7иде Киши Азияны4 грек полиарынан е4 6лкен 81м экономикалы3 ра7ажлан2ан Мллет 3аласынан гы3ты. Адамзат тарийхында биринши рет миллет ойшыллары 5злерин 3оршап тур2ан п6ткил 1лемди гармоникалы3 жа3тан д6зилген 5з-5зинен ра7ажланып отырату2ын 81м 5зин ретлестирип барату2ын системаны т6синдири7ге талпынжы. Космос ионийлик философларды4 сана7ыншы 3удайлардан 8еш бири менен 81м адамлардан 8еш 3айсы менен д6зилмеген, ал принципинде м14ги жаса7ы тийис.
Биринши философлар барлы3 затларды4 е4 д1слепки т6п-тийкары, биринши себепшиси болату2ыны ту7ралы м1селе менен с5зсиз ушырасы7ы тийис еди. Фалес 81м Анаксименни4 уй2ары7ынша, биринши субстанция болып т5рт тийкар2ы стихиялардан бири есапланы7ы тийис. Фалес булманда су72а, ал Анаксиймандр-8а7а2а айыры3ша орын берди. Бира3та бул т1бийий 3убылсларды абстрактлы3 теоретикалы3 ой2а алы7ды4 жолында Анаксимандр 81ммелерден к5бирек ал2а илгериледи. Барлы3 жола7шыларды4 биринши себепшисин 81м т6п-тийкарынан ол апейрон деп аталату2ын т6синикти да2азалады. Апейрон м14гилик 81м шексиз субстанция, саналы3 т1репинен т5рт стийхиялардан бирие7ине де 8еш 3ашан жатпайды, соны4 менен бирге 6зликсиз 81рекетте турады, усы процесс гезинде апейронан 3арама 3арсы басламалар` жыллы 81м су7ы3 3ур2а3 81м ыз2ар ажыралып шы2ады.
Анаксимандр т1репинен с67ретленген духыны4 картинасы сол д17ир ушын п6ткиллей жа4а 1жайып н1рсе болды, 6йткени буннан олар пайда бол2ан. Ол материалистлик 81м диалектикалы3 характерди4 оны4 с67ретленген элементлерди4 бир 3атарын 5зинде са3лайды, соны4 ишинде 5з формасын барлы3 н1рселерге т1н, тура3лы 5згерип отырату2ын биринши субстанциясы 8а33ында2ы т6синиги материя 8а33ында2ы 81зирги заманда2ы к5з 3араслар2а ж6д1 жа3ын 3арама-3арсыларды4 г6реси 81м оларды4 бир бирине 5ти7 ту7ралы д6ньялы3 процесслерди4 п6ткил к5п т6рлилигини4 бас дереги сыпатында ойын айты72а болады.
Грек натурфилософиялар 81р 3андай билимни4 е4 исенимли дерегине дурысында т1жирийбе, эмпериялы3 излени7лер ба3ла7лар жатату2ынлы2ын т6синди.
Фалес б.э.ш. 585 жылды4 3улшылы3 3ара4ласы7ын алдынан айтып, бир неше негизге жатату2ын геометриялы3 теоремаларды4 ол биринши болып д1ллийледи. Буларсыз математиканы4 усы б5лимини4 буннан былай ра7ажланы7ы м6мкин емес еди. Анаксимандр2а жерди4 5зине шекемги барлы3 белгили бетиндеги к5ринисин с67ретлейту2ын биринши географиялы3 картасыны4 д6зили7ин 1ййемги 7а3ытлардан баслап а3 тийисли деп т6синген.
Милеттен кейинги 1ййемги грек йонийлик философиясыны4 орны болып философ Гераклитти4 7атаны Эфсс 3аласы табылады. Миллетлерге усап, Гераклит д6ньяны4 биринши тийкарын изле7ге бас ды33атын а7дарды 81м оны атта к5рди.
Гераклитти4 философия тарийхында2ы 18мийети материаллы3 д6ньяны4 диалектикалы3 ра7ажланы7ында2ы режени е4гизи7и менен белгиленеди 81м материал2а т1н нызамлы3ларыны4 з1р6рлиги 8а33ында2ы жа2дайдан келип шы2ады. №арам-3арсылы3ларды4 диалектикалы3 бирлиги Гераклит т1репинен табылады.
Т6слик Италияда 81рекет еткен м1лим бол2ан пифагор философиялы3 мектеп болды. Бул илим бойынша дым аз2антай дереклер са3лан2ан. Пифогоршылар демократия2а 3арсы тур2ан, шекленген аристократиялы3 секта болып табылады. Оларды4 мистикалы3 т1дийматы айта 3ал2андай ж6д1 б5лекленген характерге ийе болып жо3ары2а интеллектуаллы3ты билдири7ге умтылды. Пифагор 81м оны4 да7амшылары математикалы3 есаплар менен 3ызы3ты, бул манда саналар менен оларды4 есап3а аннуларды4 мистикалы3 ойда толы3ла7ларына аса 18мийет береди. Динди 81м моральды пифагоршылар ж1мийетти4 ретлестири7ини4 тийкар2ы атрибутлар етип санады. Усы проблемада оларды4 к5з-3арасы персидлик 81м индиялы3 мистиканы4 т1сирин сынап к5рди. Пифагоршыларды4 моралы демосты4 аристократия2а абсолют ба2ындырылы7ына с6йенету2ын белгили бол2ан социаллы3 гармонияны д1ллиле7ге 3аратыл2ан.
Б.Э.Ш. V 1сирди4 1ййемги грек философиясын 3ара72а кирискенимизде греклерди4 диний санасында белгили кризис бол2анын айтып, буны4 бир 3атар себеплерине итибар беремиз. Бириншиден бул урысты4 Пелопонес урыс жылларында олар2а т6скен а7ыр апатшылы3, бул ж1мийетти4 хаарактерини4 оны4 социаллы3 структурасыны4 шийелениси7и, бул е4 со4ында ж1мийетти4 соны4 менен динни4 д1ст6рлик т6синиклери менен к5рсетпелерини4 критикаланы7ы. Соны4 менен 3атар усы кризисти4 к5лемин 81м тере4лигин ж6д1 к5термелеп жибери7ге болмайды. Дурысында да ески т6синиклерди4 т5менлени7 жа2дайында жа4а диний идеялар ж6зеге шы3ты.
Философияда Ионийда орна2ан натур философия буннан кейинги ж6з жылларда жетекши ба2дар болып 3ала берди. Соны4 менен 3атар 3убылысты4 еки т1репин-оны4 5згермелилигин 81м 5згермейту2ын т1биятын есап3а алату2ын Гераклит диалектикасы заманласлары т1репинен 3абыл етилмеди 81м тап антикалы3ты4 5зинде-а3 е4 81р3ыйлы критика2а алынды. Егерде Кратил тура3лылы3 а73алын жо33а шы2ары72а ша3ырса, ал эматлар-Ксенофон, Парлинид 81м Зекон, керисинше н1зерин сол тура3лылы3 ау3амына 3аратты, 5згермелиликти4 ролин к5термеле7де Гераклитты айыплады.
Эматларды4 Матирализмни4 стихиялы2ын оларды4 3ызы2ы7шылы2ын ойла7ы менен материаллы3 д6нья2а 3арама-3арсы 3ойы72а сырт3ы д6нья2а 3ара2анда диалектиканы 3у7атла7ы оларды метафизикалы3 тынышлы33а патшашылы3 ети7ши идеяллы3 д6ньясын ж1рияла72а алып келди. М14гилик 81м 5згермелик олар т1репинен шынлы3ты4 атркбутлары деп танылды. Били7ди4 ра7ажланы7ында драмалы3 ситуация келип шы3ты, биразлар д6ньяны от жалынларында еритти, ал екинши бирие7лери 3оз2алмайту2ын тас3а усатты.
Стихиялы3 материалистлик натур философияны4 усы уа3ытта2ы е4 негизги ашы3 71киллерине Анаксагор 81м Эмпедонл жатады. Оларды4 изертле7лерини4 тийкар2ы ба2дары болып бурыннан со32ы2а п6ткил 6лкен космогониялы3 системаларды д6зи7ге умтылы7ы табылды. %тмиштеги натур философия сыя3лы Анаксагор 81м Эмпедоня сондай-а3 тийкар2ы ды33атын д6ньяны4 биринши элементлерине 3аратды, Анаксагор бойынша д6нья 3оз32алмайту2ын араласпадан турады, ал Эмпедокел д6ньяны4 негизинде т5рт бириншилик элементлерди` отты, 8а7аны, жерди 81м су7ды к5рди.
Атомизм. !ййемги грек материализми е4 жо3ар2ы г6ллени7ге миллеттен шы33ан Левкипп 81м Абдерден шы33ан, Демокритти4 т1лийматларында еристи. Левкипп атомистлик философияны4 тийкарын салды. Оны4 ш1кирти Демокрит 5з устазыны4 космологиялы3 теориясын тек 3абыл етип 3оймастан, ал оны ке4ейтип 81м айдынластырды солай етип, универсаллы3 философиялы3 системаны д6зди. Бул теория бойынша д6нья бослы3тан 81м 81рекет ети7ши атомлардан шекленбеген кишкене б5линбейту2ын сапасы жа2ынан бирдей 81м 5згермейту2ын, бира3 формасы 81м 5лшемлери бойынша 81р т6рли б5лекшелерден турады, атомлар бослы3та 81рекетте болады, оларды4 бириги7и п6ткил сырт3ы д6ньяны д6зи7ге алып келеди. барлы3 жанлы н1рселер жансыздан жанны4 барлы2ы менен ажыралады, оны4 пикиринше, 6зликсиз гезекте-гезек 81рекетте болату2ын атомлардан турады. Жанды Демокрит 5лету2ын н1рсе деп санады: дене 5лгеннен со4 атомлар ке4исликте тар3алып кетеди. Философия тарийхында биринши рет Демокрит били7ди4 ке4ейтилген теориясын д6зди буны4 е4 баслан2ыш орны сезгирлик т1жирийбе. Демокритти4 материалистлик философиясы Европалы3 философияны4 81м т1бийлы3 исенимлерди4 ра7ажланы7ына 6лкен т1сирин тийгизди.
Софистлер. Б.Э.Ш. V 1сирди4 барлы3 философиялы3 мектеплери космологиялы3 81м онтологиялы3 концепцияны д6зи7ге, д6ньяны4 бир п6тинлиги менен 81р3ыйлылы2ын т6синдири7ге умтылы7 бириктирди. Бул манда олар архаикалы3 д17ир философияларыны4 исин с5зсиз да7ам ети7шилери болды. Бира3та б.э.ш. V 1сирди4 ортасынан баслап Грецияны4 ру7хый турмысында шеши7ши адам исленеди` ендигиден былай философияны4 орайында д6нья емес ал адам турады. Усы ру7хый 5згеристи жаса7да аз емес рольди сафист (грекше сафос-дана, а3ыллы) ойнады. Софистлик 81рекетти4 пайда болы7ы, атап 5ткениндей а3 ж1мийетти4 структурасыны4 улы7ма 3урамалылы2ыны34 к6шейи7и менен байланыслы. Буны4 к5риниси к1сиплик сиясий искерлер 3атламыны4 к5бейи7инде, сондай-а3 табыслы сиясий хызмет ушын з1р6рли конкрет билимлерди4 ке5лемини4 5си7инде к5ринди.
Софистлик идеялар ж1мийетти4 жо3ар2ы топарлары ортасында ана2урлым ке4 таралды. Софистлер ушын 6зилген д1ст6рлерге критикалы3 3атнас жаса7 толы2ы менен т1н. Софистлерди4 т1лийматларыны4 улы7ма белгиси болып релятиризм таьылады.
Софистлик т1лийматыны4 е4 ата3лы 71киллери-Протагор Абдерден 81м Горгий Леонтиннен- гносеологиялы3 проблемаларын ислеп шы2ы72а айтарлы3тай 6лес 3осты, бира3 оларды4 шешили7лери релятивистлик ал гейде скептикалы3 болды. Протогор барлы3 3убылысларды4 81м 3абыл ети7лерди4 оларды4 с5зсиз субъективлилигини4 салыстырмалылы2ы ту7ралы идеяны к5терди. Д1ст6рлерге му7апы3 Протогор с5з бенен жарысы7лар2а баслама салды, буларда софистлер логикалы3 иркип туры7ларды парадоксларды 3олланы72а 5тти, буны4 5зи 1ййемги уа3ыттан баслап софизмлер ата2ын алды.Бира3та сфистлик 81рекетти тек унамсыз т1репинен 3абыл ети7и надурыс болар еди, 5йткени софистлер Грецияда билимлерди4 ке4 т6рде тар3алы7ына имканият ту72ызды. Буннан тыс3ары, сондай к6шли душпаны бол2ан софистлик скеньицизм менен д6зсе позитивлик илим беккемленди.
Сократ Афиналарда2ы софистлерди4 келиспейту2ын душпаны болып Сократ шы3ты деген менен к6нделикли сана к5з-3арасынан усындай етип айты72а болады, 5йткени Сократты4 5зи-тек софист емес, ол 81ттеки оларды4 басшысы. Сократ а2ымында да софистлерге 3арама-3арсы тур2ан халы3 душпаны болды, софистлерди4 т1лийматларында2ы унамлы н1рселерди4 81ммеси 3абыл етип алды. Сократты4 т1лийматыны4 негизиндеги а2ымында да идеялистлик к5з 3арас, я2ный данышпанлар т1репинен билип алынату2ын, объектив т6рде жасайту2ын рух ту7ралы идея жатыр. Демек Сократты4 т1лийматы олигархлар ушын теоретикалы3 базасын д6зди, е4 а3ырына келгенде оны4 демос пенен келиспе7шилик да7 ж1нжелге алып келди, бул не сократты4 3араланы7ы 81м 5лими менен тамамланды.
Платон. Егерде б.э.ш. V1сир илимини4 соны4 ишинде философия хызметти4 арна7лы саласы сыпатында ту7ылы7 заманы деп сана72а м6мкин болса, онда б.э.ш. IV 1сир оларды4 буннан былай ра7ажланы7ы ушын о2ада жемисли болды деп айты72а болады. Бул 7а3ытта еки е4 абройлы философиялы3 системалар-Платонны4 81м Аристотельди4 т1лийматлары д6зилди. Платон (б.э.ш. 427-347 жж) Афинада2ы ата3лы аристократиялы3 317имнен шы3ты. Оны4 философиялы3 концепциясы социаллы3 сиясий к5з 3араслар менен ты2ыз ушырасып кеткен болды. «М1млекет» 81м «Нызамлар» трактатларында Платон идеалы3 полисти4 моделин д6зди. М1млекетти4 дурыс 3урылы7ыны4 негизи болып жа3сылы3 ети7ши 1диллик т6синиклерини4 оны4 ашылып берили7и саналады. Ол исрархиялы3 системаны д6зеди, бунда 6ш м1млекетлик 3атламларды4 бас3ары7шы философларды4, 1скерлерди4 81м жерлер менен шу2ылланы7шыларды аны3 ажыратады.
Платонны4 философиялы3 -этикалы3 системасы к5плеген диалогларда берилген. Бизлерге шекем келип жеткен шы2армаларында тамамлан2ан философиялы3 системасы жо3, сол себептен Платонны4 к5з-3арасы бойынша изертле7шилер арасында пикирлерди4 таласы7ы да7ам етпекте. Философияны4 буннан кейинги тарийхы ушын о2ада 18мийетли 81м ата3лы болып оны4 тезиси табылды. Бунда бизлерди 3оршап тур2ан реаллы3 д6нья-идеяларды4 8а3ый3ый д6ньясыны4 тек шама менен берилген с17лелени7и, идеялар менен т6синиклер т1бияттан бизи4 санамыз2а т1н, оннан ажралмайды. Оразлар Платонны4 пикири бойынша, уа3ыттан 81м ке4исликтен тыста турады, 3абыл ети7ге жетиспейди, бира3 оларды а3ыл д5рети7и итимал, бул еки д6ньяны: ар2ы д6ньяны 81м реал д6ньяны байланыстырады.
Платон шы2армаларында билимлерди4 к5п тара7лары с17лени7ин тапты. Ол этика сяисат, билимни4 проблемалары, искусство, дин 81м бас3алар менен шу2ылланды.
Грецияда оны4 ш1киртлери к5п болды. Оларды4 ортасында ата3лы философлар: Спевсипп, Ксенократ, Евдокс Книдский, Гераклит Понтийский. Амтематика менен астрономияны4 ра7ажланы7ында Академияны4 1сиресе 6лкен хызмети бар.
Аристотель (б.э.ш. 344-322 жж) е4 ата3лы философларды4 бири, македон сарайы менен ерте уа3ыттан баслап 81м беккем байланыс3а ийе болды. Оны4 1кеси сарай шпакери бол2ан. Ол Аристотельди4 5зи Фимен II сарайында сегиз жыл Александр Македонскийди4 т1рбияла7шы ретинде 5ткерди.
Платонни4 ш1кирти Аристотель. Африкада илимий изертле7лер менен 81м Ликеяда о3ыты7шылы3 ети7и менен шу2ылланды. Аристотель алым-энциклопедист. Оны4 мийрасы б.э.ш. IV 1сирге грек илими менен билимлерди4 топла2ан 8а3ый3ат жыйна2ы, ма2лы7матлар2а 3ара2анда оны4 жаз2ан мийнетлери мы42а жетеди. Философты4 шы2армалары т1ртипке т6скенлиги менен 81м композицияны4 ойлантыр2анлы2ы менен ажыралып турады.
Философты4 «Органон» деп улы7ма ат3а бириккен логикалы3 шы2армалары шынлы3 81м ойла7ды4 нызамлары 8а33ында т1лийматтын ашып берди. Орта 1сирде «Органон» е4 абройлы 81м о3ылату2ын шы2армалар болып табылады, оны4 негизинде п6ткил орта 1сирлик скаластика д6зилди. Оны4 этикалы3 трактатларында жа3сылы3 ети7ши деп хызметти4 а3ыл2а му7апы3 ретлестирили7ин т6синеди, еки шекке шы2ы7лар арасында2ы орталы3ты, батырлы3, мысалы 3ор3а3лы3 пенен иркип болмайту2ын ерлик арасында жайлас3ан. К5п ды33атты ол поэзия2а б5лди, поэзия психия2а унамлы т1сир етеди 81м ж1мийетлик турмыс ушын да 18мийетли деп билди. Аристотельда идеаллы3 м1млекетлик жаса7 д6зисини4 проекти бар, бира3 платон идеяларына 3ара2анда абстракция 81м турмыс3а 1де7ир жа3ынластырыл2ан. Полис-адамлар бирлеспесини4 е4 жо3ар2ы формасы, ал буларда жасайту2ын адамларды4 ма3сети-молшылы33а жетиси7 деген жу7ма33а Аристотель келеди. Ж1мийтти4 тийкар2ы иникасы семья деп мойынлады.
Аристотель ж6зден аслам политийларды шы2армаларды жазды, буларда грек полисларыны4 тарийхы бериледи. Оларда 3уры7ды4 т1ртиби анализ етиледи. %кинишли, оларды4 81ммеси дерлик жо2ал2ан, тек «Афин политиясы» 2ана са3ланып 3ал2ан.
Эллинизм. Антикалы3 д6ньяны4 тарийхында б.э.ш. IV 1сирди4 а3ыр2ы бас3ышы б.э.ш. I 1сирди4 кейинги он жыллы3ларына шекем Эддинизм д17ири деп ата7 3абыл етилген. Эллинистлик ж1мийетти4 философиялы3 сиясий ой-пикири полистлик идеологиядан алыслап кетти. Классикалы3 -3ала м1млекетини4 пу3аралы3 ж1м11тти4 д6нья2а к5з-3арасын с17лелендирген Платон мектеплери, полисти4 сиясий 18мийетини4 т5менлени7и менен 5зини4 бурын2ы жетекшилик ролин жо2алтады, бир уа3ытта енди б.э.ш. IV 1сирде-а3 жасап келген 81м полислик идеологияны4 кризиси менен ж6зеге шы33ан киниклер менен скептиклер а2ымларыны4 т1сири 5седи. Бира3та эллинистлик д6ньяда е4 аты шы33ан б.э.ш. IV 81м III 1сирлерди4 шетлеринде пайда бол2ан стоиклер менен эпиктуршыларды4 т1лийматлары болды 81м жа4а д17ирди4 д6нья2а к5з-3арасыны4 тийкар2ы белгилерин 5зине 3абыллап алды.
Стоицизм. Стоиклер мектеби б.э.ш. 302-жылда Африкаларда Кипрде катионнан шы33ан Зекон (б.э.ш шама менен 336-264 жж) т1репинен ашылды. О2ан Эллинистлик заманны4 к5п ири алымлар 81м философлары Солодан Красипп (б.э.ш. III-1сир), Покнетий Родосекий (б.э.ш. II 1сир 81м бас3алар 3атнасты. Оларды4 ма3сети адам ушын полислы3 негизлерди4 кризиси, 6зликсиз эскерлик 81м социаллы3 конфликтлер, индивидуаллы3 пухараларды4 ж1м11ты менен, община менен байланысларыны4 81лсире7и шараятларында мораллы3-философиялы3 тиректи табы7.
Столиклерди4 тийкар2ы режелерини4 элликтизм, к5п м1нилилиги 81р 3ыйлы 3атнасы3ларда олар2а аброй2а ериси7ди т1мийнледи, стоицизм доктриналарыны4 мистикалы3 диний исенимлер менен 81м астрология менен 3осылы7ын болдырды. Рим стоицизмини34 е4 к5рнекли 71киллерине Сенека, Эпиктет 81м Марк Аврелий жатады. Оларды4 81ммеси д6ньялы3 а3ыл менен 81м д6ньялы3 жан менен байланыслы бол2ан т1бият пенен ж1мийетти4 бир п6тинлиги 8а33ында2ы улы7ма стоиклик режелерден шы3ты.
Эпиктет.- бурын2ы 3ул, тийкар2ы ды33атын 86кимдарды4 сапалы3 31сийетлерине емес, ал ба2ын2анларды4 минез-3ул3ына б5лди, бул халы3ты4 идеология2а 81м солшыл киниклери жа3ын етти. Ол ушын азатлы33а жол барлы3 материаллы3 ийеликлерден миннетли талап ети7лерден, арманлардан толы3 бас тарты7 ар3алы 5теди.
Эпиктет ушын 6лкен рольди жо3ар2ы 3удай Зеве 8а33ында т6сник ойнайды, ал барлы3 жер ж6зиндеги 86кимдарлардан жо3ары турады. %зин оны4 баласыман деп сезген адам, сенатор2а яки сол цезар2а 3ара2анда еруин болады, 5йткени сенатор 81м цезарь сырт3ы ийгиликлерди4 3андай-болмасын 3анаатландфырылма2ан арманлары менен 3анаатландырылма2ан арманлары менен 3ыйналады. Римни4 е4 со42ы стоики болып император Марк Аврелий табыладфы. Оны4 «К самому себе» деген шы2армасында д6ньяда не болсада 5згерти7 яки толы3тыры7 м6мкин емеслиги туралы ой-пикир атап 5тиледи.
Эпикуризм. Эпикур философиясы онтологияны4 м1селелеринде Димокритти4 материализмни4 ра7ажландыры7да2ы илгериле7ши алым болды. Оны4 атомистлик теориясын 3абыллай отырып ол туппа-ту7ры 81рекеттен атомларды4 ериксиз бирден алысла7ы ту7ралы пикир айтып, солай етип нызамлылы3 пенен тос3ынлы3ты4 есап3а алыны7 проблемасын к5терди. Эпикурда онтология проблемалары эпикалы3 проблемалары менен ты2ыз байланыслы, оны4 философиясында орайлы3 орынды адам ийеледи. Эпикур адамны4 бахтын л1зетте, я2ный тынышлы33а ериси7де ашы7ланба7шылы33а барла7да к5рди, буны били7 менен 5зин-5зи жетистири7ди4 тек ж5ни менен ериси7и м6мкин, ол адамларды4 317ипсизлиги дослы3ты4 ба8алылы2ы 8а33ында к5плеген унамлы пикирлер айтады, демек 5з заманыны4 социаллы3-психологиялы3 жа2дайын с17лелендирген. Эфикуризм сондай-а3 1ййемги Римде 1де7ир д1режеде тарал2ан еди. Оны4 е4 к5рнекли 71кили болып Тит Лукреций Кар табылады. Затларды4 т1бияты 8а33ында2ы жаз2ан философиялы3 поэмасында 5з к5з-3арасларын Демокрит пенен Эпикур т1лийматы менен толы3 усас етип 5мир 81м 5лим ту7ралы т1лийматы ра7ажландыры7ды диний мефирди критикалады. Эпикурлы3 рим ж1мийетинде уза3(7а3ыт 
}хэда христианшылы3ты4 р1смий динге 5ти7и менен-а3 эпикуризм менен 3атты 81м ая7сыз г6рес басланады 81м а3ырында философияны4 кем-кемнен т5менле7ине алып келди.
Сократ заманларында-а3 Антисфен 81м кейин ала Диоген, Синопский менен киниклерди4 философиялы3 т1лийматты4 тийкарларын сал2ан еди 81м ра7ажлана баслады. Кининлер 5мир турмысты4 д1ст6рлик формаларына 81м полисти4 орнат3ан н1рселерине 5зин 3арама-3арсы 3ойды. М1селен, Фивтин Кратет (б.э.ш. IV 1сир). бай семьядан шы2ып кинизм менен 3ызы3сынып, 3улларды басатты, м6ликти б5лип берди. Ол кинизмди исендири7ге умтылды 81м 5з-адамды с6йи7шилиги менен м1лим еди. Кратет трагедиясына бизлерге жеткен с6релери мынадан ибарат: ”ма2ан уатан 3ор2аншада емес 6йде, ма2ан барлы3 жер жаса7ы орны 81м асырайту2ын м1кан, бунда жаса7 ушын керек бол2анны4 81ммелери бар.
Неоплатонизм. Эелинистлик м1млекетти4 т5менле7и менен римлик экспансия басланы7ы менен рационалистлик д6нья2а к5з-3арас дин 81м мистицизм алдында бар2ан сайын бас ийе баслады. Мистериялар, магия, астрология ке4 т6рде тар3алады, соны4 менен бирге социаллы3 утопиялар 81м айыры3ша аброй2а к5териледи. Мистизмге ба2ышла7 3удай менен тиккелей пикирлеси7ди4 81м т12дирди4 81кимлик ети7инен азат болы7ыды4 м6мкиншилиги ретинде 3аралды.
Интеллигенция 81м 3алалыларды4 ортасында д6ньяда барлы3 жаманлы3 3ая3тан шы2ады 81м оны жойы7 м6мкинбе деген сора7 бас болып алды. Енди ертеректе плотониклер т1репинен жаманлы3 материядан 81м материаллы3 д6ньядан келип шы2ады.
Платон (204-270 жж) м1дениятты тикле7 8а33ында арман етету2ын Галлиенни4 317ендерлигинен пайдаланды, 5з заманыны4 ш1риятларын есап3а алы7 менен антикалы3 д6ньяны 3абыл ети7ге ылайы3 бол2анларын са3ла7ды бирден бир 3ойды 81м талпынды. %з трактлары- «Эинеада» ны к5п 7а3ыт жазды. Бира3 ол космос пенен адамны4 бирлигин 3айтадан жа4адан д6зи7ге талпынады.
Платинни4 т1лийматы- неоплатонизм ке4 массалары ушын дым 3урамалы болды, тек белгили сайлан2ан топарлар ушын арналды. Галлиепаны4 5ли7и менен ол Римнен кетеди, оны4 ш1киртлери тар3алады, буннан кейин неоплатонизм бир 3атар модификациялислар2а ушырап, негизин айт3анда, шы2ыс 3алаларды4 интеллигенциясыны4 философиясы болып алды.
Христианшылы3ты4 тар3алы7ы менен ширке7 бар2ан сайын т1сир ети7ши 81м жа3сы ш5лкемлескен к6шке айналды. Христианларды 3удала7ларды4 бтийкар етили7и менен христианлы3 общиналар 5ткендеги сына3лардан беккемленген 81м ж1млескен болып шы3ты, буны4 5зи христианшылы3ты4 буннан былай2ы та2дири ушын аз2антай емес 18мийетке ийе болды. 529-жылда византия императоры Юстинианы4 декрети менен Афинада платон Академиясы жабыл2ан болды. Антикалы3 философия 5з мы4 жыллы3 жаса7ын то3татты.