Берда3 атында2ы №ара3алпа3 М1млекетлик университети

Тема r. Европада орта 1сирлер философиясы. Немец классик философиясы.
Жа4а д17ир философиясыны4 тийкар2ы айырмашылы3лары.


Жобасы` (w л+w с=rс)

q. Европада Орта 1сир философиясы.

w. Фома Аквинский философиясы. (3удай, т1бият, адам проб).
e. Орта 1сир схоластикасыны4 5згешеликлери.
r. Жа4а д17ир философиясы
t. Немец классик философиясы


!дебиятлар`
q. Каримов И.А. %збекстанны4 5зини4 жа4аланы7 81м ра7ажланы7 жолы. Н. 1993.
w. Асмус.В.Ф. Античная философия. М. 1986.
e. Боргош Ю. Фома Аквинский. М. 1975.
r. Жуманазаров У. Тарийх, афсона ва дин. Т. 90.
t. Кузнецов В.Н. Западно-Европейская философия. XVIII века. М. 1986.
y. Краткая философия энциклопедия. М. 1994.
u. Сейтов П.Д. Философия тарийхына кириси7. Н. 1987.
i. Сейтов П.Д. Философия2а кириси7. Н. 1992.
o. Современная западная философия. Словарь. М. 1991.
q0. Соколов В.В. Европейская философия. XV-XVIII веков.М. 1984.
q. Европада Орта 1сир философиясы.


Таяныш с5злер`

Монистикалы3, реализм, номинализм, универсал, схоластика, эмпиризм, рационализм, субстанция, метофизика, дедукция, индукция, натурал, синтез, анализ, идея, абсолют, агностицизм, субъективизм

№осымша сора7лар`

q. Европа философиясы
w. Ф.Аквинский т1лийматлары
e. Англия силософиясы
r. Франция философиясы
t. Немец классик философиясы

XVIII 1сир философиясыны4 ра7ажланы7ыны4 жа4а бас3ышын ашып берди. Соны4 ушын оны жа4а заманны4 философиясы деп айтамыз.

XVII 1сирде феодаллы3 ж1мийетти4 3ула7ы адыра7ы да7ам етеди.
XVI 1сирди4 6шинши шерегинде 81м XVII 1сирди4 басында Нидерландияда 81м протестант еллеринде буржуазиялы3 революция болды. Бул революция капи-лик 3атынасы3ларды4 ра7ажланы7ында 6лкен роль ойнады. XVII 1сирди4 ортасынан Англияда юуржуазиялы3 революция басланади. Ол санааты бойынша е4 ра7ажлан2ан еди. Усы ертедеги буржуазиялы3 революциялар мануфактуралы3 5ндиристи4 ра7ажланы7ы менен таяраныл2ан. Бул 5ндирис 5нерментшилик мийнет орнына келди. Мануфактура2а 5ти7 минетти4 5нимдарлы2ыны4 тез 5си7ине имканият берди.
Жа4а буржуазиялы3 ж1мийетти4 ра7ажланы7ы тек экономикада, сиясатта 81м социаллы3 3атынасы3ларда 2ана 5згеристи келтирип шы2ар2ан жо3, ол адамларды4 санасында 5згертти. Бундай ж1мийетлик сананы4 усындай 5згери7ини4 е4 18мийетли факторы болып илим биринши гезекте, экспери-лы3 мат-лы3 т1бият-таны7 т1сир етти. Бул иимни4 т6ри XVII 1сирде жа4а 31липлесип атыр2ан еди.
XVII 1сирдеги илимий революция деп атаймыз. Бул жерде мийнетти4 б5лини7и 5ндирислик процесслерди4 рационализацияластыры7 талабын, солай етип илимни4 ра7ажланы7ын ал2а 3ояды.
Жа4а заманны4 илимни4 ра7ажланы7ы социаллы3 3айта 5згери7лер турмыс3а фил-ны4 жа4а ба2дарын шы2арды. Егерде орта 1сирде философия дин менен ал ояны7 д17иринде искусство менен 81м гуманистлик билим менен бирликте 81рекет еткен болса, енди ол т6п-тийкарынан илимге с6йенеди.
XVII 1сир философиясы алдында тур2ан проблемаларды т6сини7 ушын 2 н1рсени итибар2а алы7ы керек`
Бириншиден, илимни4 жа4а типини4 эксперименталлы3-материаллы3 т1бияттаны7 спецификасын есап3а алы7 керек болады.
Екиншиден, усы д17ирди4 д6нья2а к5з 3арасында илим жетекши роль ойнайту2ын болып, философияды биринши орын2а били7 теориясыны4 гносеологиясыны4 проблемаларын шы33анлы2ын т6сини7 керек.
Ояны7 д17иринде философияды 2 ба2дар`
q. номиналистлик.
w. рационалистлик ба2дар 81рекет етти.
Усы еки ба2дар XVII 1сирде эмпиризм 81м рационализм т6инде 81рекет етеди.
Жа4а заманны4 философиясыны4 тийкар2ы айырмашылы3лары 3андай?
Бириншиден, жа4а заман философиясы жа4а экономикалы3, социаллы3, сиясий, 81м ру7хый тийкарында пайда болады 81м ра7ажланады. Екиншиден, философия 5зини4 ра7ажланы7ында к5бинесе сол 7а3ытта2ы салыстырмалы т6рде ра7ажлан2ан механикалы3 илимлерге тийкарланады, себеби бул илим буржуазиялы3 5ндирис усылыны4 тийкарын 3урады. Бул н1рсе жа4а заман материализмини4 механистлик болы7ын белгиледи. !ййемги ж1мийетти4 сада материализми менен салыстыр2анда механистлик материализм к5з-3арасты4 е4 жо3ар2ы формасы болып табылады.
:шиншиден, жа4а заман материализминде матофизикалы3 метод ра7ажланды 81м 31липлести, ал сада материализмге стихиялы3 диалектика2а тийкарлан2ан еди. Жа4а заманны4 материалистлери т1биятты улы7ма к5з-3арас пенен шекленеди, оны б5лип алып анализледи. Метафизикалы3 методты4 пайда болы7ы 5зини4 кемшилигине 3арамастан адамзат ойла7ыны4 6лкен жетискенлиги болды.
Орта 1сирдеги философиялы3 ой диндеги бир 3удвйды4 тамырлары менен байланыс3ан. Бундай динлерге иудаизм, христианшылы3 81м мусылманшылы3 киреди. Улы7маластырып айт3анда орта 1сирди4 европа 81м араб философиясыны4 ра7ажланы7ы усы динлер менен байланыслы. Соны4 ушында орта 1сир философиясыны4 теологиядан, ал орта 1сир институтларыны4 ширке7ден 81р т1реплеме 21резсизлиги.
Бул философия монистикалы3 принципке тийкарлана отырып, тек бир абсолют басла7шы 3удай бар, ал бас3а 3ал2анлары оны4 жарат3анлары деп есаплайды.
Христиан философиясы Августинни4 пикир бойынша, 3удай е4 жо3ары болмыс, е4 жо3ары субстанция е4 жо3ар2ы форма 81м е4 жо3ар2ы 36дирет деп есапланады.
Орта 1сирлерде болмысты т6сини7 81р 3ыйлы болды. Барлы3 орта 1сир философияларында 81р бир затты били7 r сора72а жу7ап бери7ден ибарат еди
q. Зат бар ма?
w. Ол не?
e. Ол 3андай?
r. Не себе пол бар?
Бул сора7лар к5рип тур2анымыздай «затты4 жаса7ын, оны4 м1нисин белгиле7ди талап етеди. «М1нис» категориясын изертлеген Аристотель, бира3 оны4 м1нисин Рим философы Боэцин аны3 т6синдирип берди. Оны4 ислеп шы33ан логикасы буннан кейинги ахоластиканы4 ра7ажланы7ына тийкар салды.
Затты4 оны4 аны3ламасында усы затты4 т6синигинде к5ринеди 81м аны3ланады.
Орта 1ир философиясыны4 к5плеген характерли 5згешеликлери реализм менен номинизм арасында2ы бир неше 1сирлик да7ам еткен г6ресинде к5ринди.
Реализм 8а3ый3ый реаллы33а ийе болып улы7ма т6синиклер, ямаса универсалийцы реализм деп атаймыз. Олар эмпирикалы3 д6ньяда жасайту2ын жеке предметлер, олар реаллы33а ийе. Бул орта 1сир реализми платонизм менен жа3ынласады, оны4 т6синдир7инше реаллы3 болмыс3а, м14ги жасайту2ын 81м бир бири менен у3сас бол2ан идеялар.
Универсалийлар (лат. Universalis-общий) орта 1сир философиясында2ы улы7ма идеяларды4 белгиси.
Номинализм орта 1сир философиясында2ы екинши ба2дар болып табылады. Оларды4 т6синдири7инше тек жеке затлар 5злерине т1н 31сийетлер менен реал жасайды. Бизи4 ойла7ымыз ар3алы белгили затлар ту7ралы жаратыл2ан улы7ма т6синиклер тек затлардан тыс 81м 21резсиз жасай алмайды.
Номинализм термини латын с5зи «потен» аты дегенди а4латады. Солай етип, номиналистлерди4 т1лийматы бойынша универсалийлар затлар2а шекем емес, ал затлардан кейин пайда бол2ан. Оны4 к5рнекли 71киллери болып XI-XIV 1сирлердеги Росцелин, Оккам.
Номиналистлер материалистлик тенденциялар менен байланыслы болды. Затларды4 бириншилигин 81м т6синиклерди4 екиншилигин мойынлады.
Фома Аквинский филосоиясы.
Ф,аквиниский орта 1сир философиясыны4 е4 ири 71кили, орта 1сир схоластикасыны4 т1ртипке салы7шысы. Ол qwwt-qwur жыллар аралы2ында жасады. Орта 1сир теологы, философы 81м т1бият изертле7шиси Альберт Велийкийди4 ш1кирти. Ф.Аквинский Христиан теологиясыны4 тийкар2ы принциплерин, Аристотель т1лийматына тийкарлана отырып д1лилледи. Ол болмыс т6синигине ке7ил б5лди. Болмыс деп д6ньяны жарат3ан христиан 3удайын т6синди. Болмыс 81м м1нисти ажыратып, оларды4 улы7ма м1нисин ашып т6синдирип берди.
Фома болмыс актуаллы3 д1режелерден бириншиси ретинде 3арайды. Оны4 пикиринше 81р 3удай затты4 тийкарында болмыс бар. Болмысты4 т5менги бас3ышында форма т6синдириледи. Форма затты4 сырт3ы к5риниси. Екинши бас3ышында форма затты4 е4 со42ы себепшиси ретинде к5ринеди, ишки денесин д6зеди. (Мыс` 5симликлерди алса3 болады).
:шинши д1реже бул жерде форма 81рекет ети7ши себеп болады. (Мыс` 8ай7анат д6ньясын алса3 болады). Т5ртинши форма материяны ш5лкемлестири7ши принцип сыпатында емес, ал материядан 21резсиз турады. Бул ру7х ямаса а3ыл, Жан жаса7шыларды4 е4 жо3ар2ы д1режеси.
Фома а3ылды Адам у3ыплылы3ларыны4 е4 жо3ар2ы шеги деп т6синдиреди. Ол 5з ерки менен, а3ыллы3 д1режеси менен жа3сылы3ты 81м жаманлы3ты жаратады.
Фома Аквинский т1лияматы орта 1сирде 6лкен 18мийетли орынды ийеледи. Оны Рим ширке7и р1смий т6рде мойынлады.
Орта 1сир философиясы 5зине еки д1ст6рди` христиан ашылысы7ды 81м антикалы3 философияны си4дирп алды. Фома т1лийматында антикалы3 философия басы меди. XIII 1сирде номинизм г6лленди, оны4 тийкар салы7шысы У.Оккам (qwit-qero). И.Буриданлар болды.
Номинизмде аристотеллик д1ст6р ушын болмысты4 характерли трактовкасы 3айта д1лийлленеди. Фома болмыс пенен м1нисти4 арасында2ы айырманы ажыратды, м1нис болмыс3а бас3 3ал2ан категориялар2а 3ара2анда жа3ыныра3 турады. М1нис сезимлер ар3алы емес, ал тек а3ыллылы3 пенен ерисиледи, буннан бир т1репинен а3ылды4 бас болы7ы, ал екинши жа3тан жасап тур2ан д6ньяны4 неархиялы3 структурасы келип шы2ады.
Номинализм затларды4 81р 3ыйлы болмыслы3 д1режелерин, оларды4 онтологиялы3 иеархиясын мойынламайды. Оны4 характерли белгиси т1жирийбеге ба2дарланы7ы.
Номинализм били7 81м били7ши а3ылды4 т1бияты 8а33ында жа4а пикирлер берди.
Били7 затты4 м1ниси емес, ал жекке зат3а 3аратыл2ан, я2ный индуктивлик били7ге 3аратыл2ан. Демек, номинализмдеги теоретикалы3 у3ыплылы3 5зини4 онтологиялы3 характерин жо2алтады, а3ыллар жаратыл2ан жаса7шыларда2ы иархияда е4 жо3ары деп 3аралмайды. А3ыл Николай из Отрекураны4 к5з 3арасына 3ара2анда болмыс емес, ал болмыс 8а33ында2ы пикирлер болмыс3а ба2дарланы7шылы3 болады. М1селен номинализмде объектке реаллы3ты4 5згеше т6ри ретинде 3арама 3арсы тур2ан субъект 8а33ында т6синиклер 31липлеседи. Бундай 3атнас жасай гносеологияны изертле7ди4 5з алдына б5лек тара7ын б5ли7ге алып келеди.
Номинализм к5пшилик жа2дайда XVI-XVII 1сирлерде философияны4 сондай-а3 эксперименталлы3 математикалы3 т1бият-таны7ды4 ра7ажланы7ыны4 ба2дарын 81м характерин белгилейди.
Усы жерде орта 1сир схоластикасыны4 айырмасы ту7ралы да айтып кеткенимиз орынлы болады.