Берда3 атында2ы №ара3алпа3 М1млекетлик университети

Тема w. !ййемги Шы2ыс 81м Орайлы3 Азия еллеринде философиялы3 ойды4 пайда болы7ы 81м ра7ажланы7ы. !ййемги грек философяисы.
Философия тарийхыны4 ра7ажланы7 бас3ышлары.


ЖОБАСЫ (w л+wс=r с)

q. Философия тарийхыны4 ра7ажланы7 бас3ышлары

w. Т1бийлик- илимий билимлерди4 81м философияны4 1ййемги Вавилион 81м Египетде пайда болы7ы.
e. !ййемги Индия философиясы.
r. !ййемги №ытай философиясы.
t. !ййемги грек философиясы.


!дебиятлар`

q. Каримов И.А. ?збекистоннинг 7з исти3лол ва тара33иет й7ли. Т., qoow

w. Каримов И.А. ?збекистон` миллий исти3лол, и3тисодиат, сиесат, мафкураси.Т.,qooe
e. Каримов И.А. ?збекистоннинг ижтимоий-сиесий ва и3тисодий исти8болининг асосий тамойиллари. Т., qoot
r. Каримов И.А. %збекстан экономикалы3 реформаларды тере4лестири7 жолы менен.Т.,qooy
t. Каримов И.А. Узбекистан на пороги XXI века` угрозы безопасности, условия и гарантии прогресса.Т., qoou
y. Каримов И.А. ?збекистон буюк келажак сари.Т., qooi
u. Введение в философию. Учебник. М., qoio г. q ч.
i. Философский словарь.М., qooq
o. Современная западная философия. Словарь.М., qoow
q0. Алексеев, Панин. Философия. Учебник.М., qoot
qq. Философия Учебник. Растов на Дону. qooy
qw. П.Д.Сейтов. Философия2а кириси7. Н5кис, qoow


Таяныш с5злер`

Санлар, скифлер, авесто, яшта, гата, зорастризм, манихейлик, локаята, Чарвак, Ян, ин, конфуцилик, даосизм, имен, моизм, легизм, миллет, космос, натурфилософия, стихиялы3, атомизм, эллинизм, эпикуризм, неоплатонизм

№осымша сора7лар`

q. Философияда2ы еки ба2дар?

w. Философияны4 тарийхый ра7ажланы7 бас3ышы нешеге б5линеди 81м 3андай?
e. Илимлер арасында2ы тартыслар.
r. Тийкар салы7шылар топары.
t. Индия философиясы.
y. №ытай философиясы.
u. Грек философиясы.
i. Софистлер мектеби.
o. !ййемги Рим философиясы.
Философияны4 предмети т1биятты4 ж1мийетти4 81м ойла7ды4 улы7ма нызамларын 5з ишине алады, бира3 оны4 предметин 3атып 3ал2ан н1рсе де7ге болмайды. Себеби адамзат ж1мийетини4, практикасыны4 ра7ажланы7ына байланыслы, материаллы3 д6ньяны тере4ирек билген сайын философияны4 предмети 5згерип отырады. Бундай 5згерислер философиялы3 ойды4 тарийхыны4 мазмунын 3урайды.
Философия тарийхында материалистлер 81м идеалистлер арасында 6зликсиз г6рес болды. Философия тарийхында2ы материализм 81м идеализм арасында2ы теориялы3 81м ж1мийетлик бул г6рес философияны4 ра7ажланы7ыны4 нызамларыны4 бир болып есапланады. Айырым философлар 81зирге шекем философияны4 тарийхы бул идеализмни4 тарийхы, диалектикалы3 материализм тосыннан пайда бол2ан деп т6синидири7ге 81рекет етеди. Дурысында да, илимий философия тарийхыны4 предмети д6нья2а илимий-материалистлик к5з-3арасты4 пайда болы7ын, оларды4 ра7ажланы7ын с67ретлейди.
Философия тарийхый д17ирлрге б5линеди`
!ййемги-q. №ул ийеле7шилик ж1мийетини4 философиясы.
Орта w. Феодализм д17ири философиясы.
Жа4а e . Жа4а заман ж1мийетини4 философиясы.
Адамзат тарийхында материалистлик к5з-3араслар алды42ы прогрессив к6шлерди4 81м классларды4 м1плерин ажыратып Берген 81м оларды 3орша2ан. Философия тарийхы диалектикалы3 материализмни4 адамзат практикасыны4 81м теориялы3 били7ини4 тарийхый ра7ажланы7ыны4 з1р6рли, нызамлы н1тийжеси екенлигин атап к5рсетеди.
!лбетте философияны4 бул бас3ышлары бир-биринен 5зине т1н 5згешеликлери менен ажыралады, 81р бир д17ирде жа4а философиялы3 идеялар философия тарийхына 3осылып барады. 81м оны4 тарийхын ра7ажландырады. Улы7ма философияны4 пайда болы7ы 1ййемги заманлардан-а3 басланады. Философияны4 билимлерди4 д1слепки к5ринислери бизи4 эрамыз2а шекемги V-VI 1сирлерде, №ыйтайда, Индияда, Жер Орта те4изи бассейини бойларында жайлас3ан еллерде ра7ажлнады.
Б.э.ш I ши мы4 жылларда 81зирги Орайлы3 Азияны4 территориясында скифлер ямаса саклар жасады, ал Каспийди4 жа2ала7ында2ы ойпатлы3ларда массагитлер жасады.
Саклар (скифлер) турмысты4 к5шип 3онып ж6ри7шилери ретинде жасады. Оларда дийханшылы3 ра7ажлаеды.
Б.э.г VI 1сирди4 а3ыры V 1сирди4 басында саклар перслерди4 м1млекетини4 3урамына кирди, ал б.э.ш. IV 1сирде Орайлы3 Азияны Александр Македонскийди4 армиясы басып алды. Усы 6лкемизге грек м1дениятыны4 кирип кели7ине 3арамастан, Орайлы3 Азияны4 халы3лары негизинде 5зине т1н бол2ан д1ст6рлерин са3лап 3алды.
Усы д17ирде дийханшылы3ты4, 5нерментшиликти, м1дениятты4 81м искусствоны4 81р 3ыйлы формалары ра7ажланды. Орайлы3 Азия2а арамейлик алфавит кирип келди, буны4 негизинде Хорезмшилдер менен со2дицлерди4 жазбасы д6зилди. Бул 7а3ытта 1дебий 81м философиялы3 шы2армалар д5ретилди.
А7ыз еки халы3 д5ретпелерини4 е4 1ййемги естеликлерине сакларды4 эпикалы3 д1станлары киреди, буны4 негизинде Орайлы3 Азия халы3ларыны4 патристлы3 г6рес турады.
Орайлы3 Азия халы3ларыны4 1ййемги эпосларында 8аял-3ызлар ерлер менен те4бе-те4 орынды ийелейди. Бул Орайлы3 Азия эпосларыны4 характерли 5згешелиги.
Сакларды4 патшасы Аморганы4 8аялы Спаретра ерлер 81м 8аял-3ызларды жыйнап армия д6зди 81м Персия м1млекетини4 д6зи7шиси Курушаны урыста же4еди 81м тут3ын2а ал2ан к6йеи7и 3ут3арады.
Б.э.ш. VI 1сирден баслап Орайлы3 Азия зарастризм пайда болды 81м б.э.ш. III 1сирине шекем 6стемлик етеди. Зароастризми4 к1раматлы китабы «Авесто» болып табылады. Авесто Шы2ыс 81м Батыс зароастризмлерге б5линип оларды4 айырмашылы3лары ту7ралы идеяны 3ояды.
Зароастризмни4 жволюциясында e бас3ыш ажыратып к5рсетилген.
q бас` Авестоны4 е4 1ййемги бол2ан Яштада класслар2а шекемги ж1мийетти4 диний т6синиклери бериледи. Олар болып w –e мы4 жыллы33а ту7ра келеди. Оларды4 мазмунын политизм 3урайды.
w-бас` Гата деп аталады, онда бир 3удайлы Ахура Мазда ту7ралы т1лиймат с5з етиледи, оны4 тийкарын б.э.ш. VI 1сирде жаса2ан Спитама Заратустра сал2ан.
e-бап ` К5п 3удайлы3 Яшта менен бир 3удайлы3 Гата арасында2ы г6рести4 н1тийжесинде б.э.ш V 1сирдеги келисимли характери 81м маздаяслы3 (маздаясной) диний исендири7шилик к5ринеди.
Авесто 8а33ында2ы материал демек еки мы4 жыл жыйнал2ан Александр Македонский тусында оны4 к5п б5леклери жа2ала2ан, ал б.э.ш. III 1сирде 3ал2ан б5леклери Авестоны 3ура2ан.
Авесто Орайлы3 Азия халы3ларыны4 б.э.ш I мы4 жыллары ортасы 81м екинши ярымын 5з ишине ал2ан, ол д17ирдеги космологиялы3 81м мораллы3 этикалы3 к5з-3арасларды 5з ишине ал2ан.
Авесто бойынша !лем жерден океаннан, аспаннан жа3тырып туры7шы саладан 81м бейиштен ибарат. Жер домала3 океан меен 3оршал2ан. Жер 8а7а райы менен жылды4 м17симлерин 5з ишине алады. Аспан r саладан турады.
Биринши жулдызлар бол2ан олар жерге жа3ын деп билген. Олардан е4 ке4 тарал2аны «жети 3ара3шы» «Вега», «Сириус», «Капокус» 8.т.б.
Екинши-Ай.
:шинши-№уяш.
Т5ртиншиси- нурды4 ке4ислиги ямаса бейиш.
Жулдызлар, Ай 81м 3уяш Ахура Мазда 3удайыны4 денеси ретинде к5рсетиледи.
Зороастрийлерди4 д6нья, т1бият 81м оны4 3убылыслары 8а33ында мификалы3 т6синиклери ертерек, 1ййемги халы3лардан 5злестирилген. Ж1мийетти4 тарийхы 8а33ында зороастрйилик т6синиклери библейлик 81м 3уранлы3 мифологиялар менен ушырасады. Биринши Адам Авесто бойынша, Йима, оннан барлы3 адамлар д5реген. Ийма патшалы3 еткен д17ир алтын 1сир сыпатында с67ретленеди. Ахура Мазда 3удайы б181рди Берген, адамлар молшылы3та бахытлы жасасын деп. Солай етип тарийхты4 биринши бас3ышы-алтын 1сир жу7ма3ланып, екинши д17ир жа3сылы3 81м жаманлы3ты4 г6реси д17ири баслан2ан. :шинши д17ир, адамзатты4 келешеги Авестода 1ййемги адамларды4 бахты 8а33ында2ы 1рманлары с67ретленеди. Жа3сылы3 пенен жаманлы3 г6ресинде Ахура Мазда делинеди 81м жа3сылы3ты4 заманы орнайды.
Б.э.ш. VI 1сирге келип Зарастустра т1лийматы пайда болды. Бул т1лийматты диний форма2а ийе деп табады. Сондай-а3 бул т1лиймат аграрлы3 реформны4 идеяларында к5ринеди. Усы аграрлы3 реформаны4 идеясы ушын ж1мийетти4 жо3ар2ы топарлары Заратустра2а 3арсы турады. Ол нызамнан тыс3ары деп, оны4 мал-м6лки тар3атылып жибериледи.
Зарастрадан кейин Авестоны4 со42ы б5леклеринде келиси7 8а33ында2ы идеялар пайда болады 81м зароастризмни4 эволюция2а ушыра2аны сезиледи.
Зороастризмде сол д17ирдеги ж1мийетти 8у3ы3ый 81м 1деп-икрамлы3 8а33ында2ы аны3 система исленип шы2ылды.
Зороастрийлик моральды4 тийкар2ы 6ш н1рседен (триада) турады`
q. жа3сылы3 ойдан- гуматадан
w. жа3сы с5зден- гуктада
e. жа3сы истен- гвариштада
Будда менен тар3алы7ы жергиликли диний исенимлер менен т6рлерди4 3ыйратылы7ына ямса оны4 араласып кети7ин а4латпайды. Бул мысалы храм архитектурасында` Бактрияда2ы буддейлик храм 5з д6зилисин 81м 81м жобаластырылы7ы бойынша Кушн2а шекемги 81м ертедеги кушан Индиясыны4 буддийген естеликлерди т1кирарламады, ал Орта Азия ушын т1н храмлы3 комплекслер шекленген жа3тылы3 берету2ын орны меен 3оршал2ан тар 5тип отырату2ын коридор менен ажыралып турады.
Орайлы3 Азияда буддийлик м1деният шы2ыс3а уза3 жерлерге №ытай2а, Япония2а, Корея2а таралды.
Орайлы3 Азияда Вайбхашика буддийлик мектеп ашылды. %з гносеологиясында Вайбхашика сырт3ы д6ньяны4 объективлигине шы3ты, оны4 били7 сези7 органларыны4 ж1рдеми менен 1мелге асырылады. Затларды4 субстанциясы болып бес т6рли элементлер есапланады. Барлы3 объектлер е4 со4ында атомлар2а алып келинди.
Буддизм менен бирге Орайлы3 Азия2а Индиялы3 а3 с6йеклер, диний илими менен м1дениятыны4 элементлери таралды.
Манихейлик (Манихейство).
№ул ийеле7шилик д6зим б.э.ш. II-III 1сирлерде кризиске ушырайды 81м ыдырай баслайды. Оны4 бундай а87ал2а ушыра7ы феодализмни4 ту7ылы7ы менен байланыслы. Е4 6лкен интенсивлик кризислик 3убылыслар Месопатамия менен Иранда аны3ланды. Кризисти4 идеялы3 к5риниси сыпатында зороастризмни4 да7ам етири7шилери арасында жа4а а2ым манихейлик пайда болды. Оны4 тийкар салы7шысы Мани, ол б.э.ш. wqy-wqu жыллары Вавилионда ту7ыл2ан. Ол бир 3анша диний 81м этикалы3 характердеги трактатларды жазды. «Манийхейлик жазбасы» деп аталату2ын б5леги 5згеше алфавитти ойлап шы2арды. Манийхейлик жа3сылы3 81м жаманлы3 басламалары 8а33ында зороастризм т1лийматына, я2ный д6зимге тийкарланды. О2ан христианлы3 81м гностицизм 5з т1сирин тийгизди. Манийди4 диний философиялы3 т1лийматыны4 ма2анасы сада дийхан демократизимин д1лилие7инде жа4а жа2дайлар2а Заратустраны4 концепциясын 3айтала7ында аны3 к5ринеди. Оны4 к5з-3арасын дийханлар м1плерин 3ор2а72а 3аратыл2ан.
Бул т1лийматты4 дийханшылы3 демократиялы3 характери Индия, Орайлы3 Азия, Месопатамия, Сирия, Египет, Рим империясыны4 шы2ыс областларыны4 дийхан массалары арасында болды. III 1сирлерде оны4 к5п тар3алы7ына алып келди. Бира3 манийхейлик 3андай болмасын актив ис 81рекетлерди ма3улламады, г6рести4 пассивлик методларын айты7 менен шекленди, н1тийжеде 81р т6рли майда секталар2а б5линип кетти. Бул секталар пессемизмди, мистиканы 81м 5мирден бас кеши7ди алдына 3ойды. Оны4 усы белгилери бир 3анша кристианлы3 секталарды4 31липлеси7ине т1сирин тийгизди.