Берда3 атында2ы №ара3алпа3 М1млекетлик университети

Маздакизм
Буннан кейинги 1сирлерди4 ишинде Орайлы3 Азия менен Иранда феодализмни4 ра7ажланы7ы да7ам етти, дийханларды4 турмысы а7ырласып 3улы33а т6се баслады, класслы3 3арама 3арсылы3ларды4 шийелениси7ине алып келди. Усы 3арама 3арсылы3ларды4 к5ринисинен болып жа4а диний философия а2ым маздакизм а2ымы еди. Ол V-VI 1сирлерди4 а3ырында антифеодаллы3 81рекетлерди4 идеологиясына айланды. Бул а2ымны4 д5рети7шиси Мазда (iwo жж) болды, оны4 аты менен маздакизм деп аталды. Ол д1слеп зороастрийлик ру7ханий болды.
Маздакизмни4 социаллы3 программасы ашы3 радиаканаллы3 талапларды барлы3 адамларды4 8у3ы3 те4лигин, жерди4 улы7малы2ына к5тереди. Бундай тлаплар дийханларды4 арзы7-1рманлары еди. Соны4 ушында 1пи7айы халы3ты4 ортасында мазлакты4 81м оны4 т1лийматыны4 абройы артты.
Маздакизм идеологиясыны4 шеклени7шилигине 81м утопиялылы2ына 3арамастан ол 5з заманы ушын прогрессивлик 18мйиетке ийе болды, себеби дийханлар м1пин 3ор2ады, оларды 1дилсизликти же4и7 ушын г6реске ша3ырды. Маздак 81рекети бастырылып 3ал2аннан кейинде дийханларды4, халы3ты4 улы7ма массалы3 к5риниси болып турды. Маздакизм идеялары Орайлы3 Азияда III 1сирге шекем да7ам етти.
Солай етип, VII-VIII 1сирлерде исламны4 кири7и алдында, Орайлы3 Азияны4 хал3ыны4 6лкен б5леги зороастризмди оны4 сектлары менен а2ымларыны4, соны4 ишинде м1млекетлик 81м маздакизм, 81р т6рли формаларында ра7ажландырды 81м о2ан исенди. Орайлы3 Азияда е4 д1слеп Хорасап 81м Мавера7ннахр районларында сондай-а3 христиан дини, е4 баслысы тарийхый емес т6ринде таралы7ын к5рди.
Адамларды4 сол заманда2ы к5з-3арасы, 8у3ы3лы3 81м мораллы3 нормалары аталып 5тилген диний системаларда 81м жазба естеликлерде 5з к5ринисин тапты.
Т1бийийлы3- илимий билимлерди4 81м философияны4 1ййемги вавилион менен Египетте пайда болы7ы.
Б.э.ш. III-IV 1сирлерди4 басында !ййемги Вавилион менен Египетте 3ул ийеле7шилик 3атнасы3лары ра7ажланды. Философиялы3 ойды4 усы м1млекетлерде пайда болы7ы бир т1рептен д6нья 8а33ында2ы илимлерди4 биринши н1тийжелери астрономия, космология, математика, екиншиден мифология менен ты2ыз байланыста ра7ажланды. Е4 18мийетли илимий жетискенликлер к5зге тасланып барды.
!ййемги Вавилион алымлары 3ара42ышылы3ларды4 бас3ышлары б5лини7шилигин тапты, буны4 5зи буларды4 алдыннан болжа72а м6мкиншилик береди. Ай-3уяшлы3 календарь б.э.ш. II мы4 жылларды4 басында усы жерде д6злген еди. Табыл2ан медициналы3 текстлер медицинаны4 емленету2ын магиясынан ажыраы7ын к5рсетеди. Сондай-а3 ey- оригиналлы3 !ййемги Египет математикалы3 текстлерди4 са3ланып 3ал2анлы2ы м1лим.
Вавилион 81м Египет астрономлары аспан денелери 8а33ында ба3ла7 ж6ргизилди. Бул практикалы3 18мийетке ийе. Мысалы, Египет ушын 7а3ыяны4 бирден басланы7ы Нилди4 81р жыллы3 су7 тас3ыныны4 басланы7ы, аспанда е4 ашы3 жулдыз сирнусты4 к5рини7 7а3ты менен с1йкес келеди. Египетшилер эклиптиканы 3уяшлы3 жулдызларды4 т6риндеги к5ринету2ын жолын деп белгиледи 81м оны зоднакты д6зету2ын qw б5лекке б5лди. Бир ярым мы4ыншы жыллар да7амында Египет астрономлары eue 3уяшлы3 81м iew айлы3 3ара42ылы3ты дизимге алды. Бул 3ара42ылы3ларды4 бас3ышпа бас3ыш болы7ын к5ри7ге 81м оларды алдыннан айты72а имканият берди. Аспанды д5ретип шы2ары7 qw айдан, 81р 3айсысы e0 к6ннен турату2ынын календарьды д6зи7ге ж1рдемлести. Суткаларды4 7а3ты су7 81м 3уяш саатлары менен 5лшенди. Оларда2ы илим а3 с6йеклерди4 иси еди. Олар илим менен шу2ыллана отырып д6нья2а толы2ы менен мифлер к5з-3арасынан 3арады 81м мифлерди философиялы3 толы3тыры72а алды. Соны4 менен 3атар !ййемги Египетте 81м Вавилонда философиялы3 ой ана2урлым ра7ажлан2ан 3ул ийеле7шилик еллер ушын характерли д1режеге жетеди, бира3 оларды4 жетискенликлери бир 3анша т1сирин тийгизди.
!ййемги Индия философиясы
!ййемги Индиалы3 ж1мийетти4 биринши дереги болып, Ведалар есапланады. Ведалар шама менен б.э.ш. y00-qt00 жыллар аралы2ында д6зилди. Олар диний мазмун2а ийе, деген менен ж1мийетти4 экономикалы3 ра7ажланы7ы 81м социаллы3 структурасы 8а33ында к5п ма2лы7матларды са3лайды. Ведалар самхитлер 5зине т1н т5рт т6рге б5линип жасайды.
Бириншиси-Ригведа-81р 3ыйлы 3удайлар2а исенеди (гимплерге).
Екиншиси- Самаведа (мелодия, 3осы3 айты7) 5з гимни4 к5пшилик б5легиндеги Ринтведадан текслерди 3айталайды, оларды4 т1ртиби ритуаллы3 ма2на2а ийе.
:шиншиси-Яджурведа (3урбанлы3 формалары 81м на3ыл с5злер).
Т5ртинши –Атхарведа (турмысты4 барлы3 т6рине заговорлар).
Ведаларда арисвлерди4 1ййемги 317имлик к5з-3арасы, диний- мифологиялы3 комплекси 81м магиясы с67ретленген.
Ведалы3 1дебиятты4 екинши 3атламы болып Брахманлар есапланады. Брахманны4 бас мазмуны- ведалы3 ритуаллар менен практикалы3 басшылы3 ети7, культлы3 практика 8.т.б. Оларда 8еш 3андай тутас диний-философиялы3 системаны бизлер таба алмаймыз, деген менен бир 3атар т6синиклер биринши орында турады.
Ведалы3 1дебиятты4 6шинши 3атламы болып Араньяклар, ямаса «То2ай китаплары» есапланады. Е4 со42ы т5ртинши 3атлам Утанишадлар ведалы3 1дебиятты тамамлайды. Утанишадларды4 е4 б5леги болып, 5мир турмысты4 6зликсиз 81рекет ети7 концепциясы болып есапланады.
%мирди4 6зликсиз 81рекет ети7 8а33ында2ы т1лиматы Адам турмысы 3айта д5рели7лерди4 та7сылмайту2ын дизбегини4 белгили формасы сыпатында б5линеди. Турмысты4 6зликсиз 81рекет ети7и м14гилик, д6ньяда2ы барлы3 н1рселер о2ан ба2ынады.
Б.э.ш. I-ши мы4ыншы жылларды4 ортасында Иноняда идеологиядан 21резсиз жа4а доктриналар пайда болды. Олар адамны4 ж1мийеттеги орны 8а33ында м1селеге жа4аша 3атнас жаса72а умтылады. Буларды4 ишинде Индия ушын 18мийетли джайнизм 81м буддизм болды.
Жайнистлик т1лиймат дуализмди ж1риялайды. Адамны4 инсанлы2ыны4 м1ниси еки т6рде к5ринеди. Олар` материаллы3-аджива, ру7хый джива.
Аджива менен дживаны байланыстыры7шы болып карма есапланады, 81м оны н1зик материя деп т6синдирип, карманы4 денесин усы материя 3урайды 81м ол жанны4 турпайы материя менен бириги7инде м6мкиншилик береди. Жансыз материя карманы4 3атнасы ар3алы Жан менен бириги7и индивидти4 пайда болы7ына алып келеди.
Б.э.ш. VI 1сирде Индияны4 ар3а бетинде Буддизм т1лийматы пайда болды. Оны4 д5рети7шис суддхартха Гауталия, ол кейин ала Будда болып аталады. Буддизмни4 орайында т5рт шынлы3 турады. Оны4 уй2арты7ынша, адамны4 жаса7ы 3ыйналы7шылы3 пенен байланыслы. Ту7ылы7, а7ыры7, 2аррылы3, 3артай2анлы3, 5лим, жа2ымсыз н1рселерди4 ушыра7ы, унамлы н1рселерди4 ушыра7ы, 1рманларды4 орынланы7ы 8.т.б. Лар 81ммеси адамны4 азап шеги7ине алып келеди. Азап шеги7ден 3утылы7ы ушын дурыс пикир билдири7, дурыс с5йле7, дурыс аны3лап алы7 8.т.б.
Жа4а эраны4 басында Индияны4 ру7хый турмысында шеши7ши позицияларды индуизм ийеледи. Бул айырым этникалы3 группаларды4 м1дениятларыны4 кем-кемнен ра7ажланы7ы болып табылады. Индуализмни4 е4 тийкар2ы шы2армалары «Бхадавашта» (3удайталаны4 3осы3) деп аталады.
Индуализмни4 философиялы3 тийкарланы7ы алты системадан турады.
q. Санкхья
w. Йога
e. Вайщещака
r. Ньея
t. Миманса
y. Веданта
Санкхьяны4 6йретили7и бойынша д6ньяны4 материаллы3 биринши себепшиси пракриталар жасайды. Олар сезимлер ар3алы 3абыл етиледи 81м 6ш элементти 5з ишине алады раджаса умтылы7, тамаса- тьма, саттва аны3лы3.
*1р бир затта, оны4 характери бойынша, усы 6ш элементлерден бири орап алады.
Йога психологиялы3 категорияларды изертле7ге 81м практикалы3 психологиялы3 6йрети7ге итибар береди, бурыннан 3ал2ан системаларды4 медатациясы 8а33ында режелерден к5п 7а3ытта шы2ады.
Вэйшешиканы4 д1лийлле7инше тура3лы 5згерислер, пайда болы7ды4 81м т5менлеп 3алы7ды4 м14гилик 81м циклы процесслери жасайды. Усы процессте, тура3лы элемент атасы болады. Бунда жанлы жансыз предметлер пайда болады. Жан м14ги 81м шексиз жасайды, о леки форма2а ийе q. Абсолют жетсикенлик 5з к5ринисин табату2ын индивидуаллы3 форма.
Нься ол вайшелмика менен ты2ыз байланыслы, айры3ша ды33аты, логика менен гносеологияны4 проблемаларына 3аратады. Миманса, Ведалар2а 3айтып кели7ди усынады. Оны4 т6синдири7инше самсары жолынан азат ети7ди4 бирден-биржолы Ведалар айт3анларды избе-из орынла7 болып табылады. Миманса ведалы3 текслерди авторитет деп 3аба3 етип 3оймастан буларда е4 жо3ар2ы сези7шилик универсаллы3 субстанцияны к5реди, бул м14ги жасайды 81м абсолют болып табылады. Били7 теориясыны4 ж1рдеминен затларды4 дурыс т6сини7ине тек жетип 3оймастан, ал т6п тийкар2ы метафизикалы3 т6синиклерге ерисе аламыз. Бу2ан мысалы` сезимлик 3абылла7, логикалы3 жу7ма3 жаса7 яки салыстыры7 8.т.б.
Веданта деген т6синик веданы4 тамам болы7ы дегенди а4латады. Ол материаллы3 к6шлерди4 бирден-бир реаллы3 пенен 5з-ара байланысыны4 5нимли д6нья болады деген режени д6ньяны4 абсолютлы3 ру7хый м1нисин т6синик, буннан 81мме н1рселерди келтирип шы2арады.
!ййемги Индияда философияны4 ра7ажланы7ы процессинде материалистлик тенденциялар 81м философиялы3 мектеплер к5ринеди. Бундай т1лийматларды4 бирине «Локаята» т1лийматы киреди. Локаятаны4 д5рети7шиси болып Чарвакты4 аты аталады. Локаятаны4 т6синдири7инше Адам r материаллы3 элементлерден турады` жер, су7, от, 8а7а. Олар биригип денени, сези7лерди, органларды д6зеди.
!ййемги №ытай философиясы
№ытай философиясы ертеден 31липлеседи. Онда биринши 3осы3ларды4 китабы !ййемги халы3 поэзиясыны4 топламы болып саналады. (б.э.ш. XI-VI 1сирлер) тарийх китабы (б.э.ш. мы4ыншы жылды4 басында) р1смий 86жжетлерди4 тарийхый 7а3ыяларды4 жазба с67ретлемелерини4 жыйна2ы болып табылады. Т1ртиб китабы (б.э.ш. IV-I 1сирлер) сиясий 81м диний т1ртиплестири7лер б181р 81м г6з китабы (б.э.ш. VI-IV 1сирлер) этикалы3 81м формал м1селелерди шеши7.
Философияны4 ра7ажланы7ыны4 е4 18мийетлиси болып жа4алы3ларды жаса7 китабы (б.э.ш. XII-VI 1сир) болып есапланады. Бунда д6нья 81м Адам 8а33ында2ы №ытай философиясында биринши т6синиклер 5з к5ринисин табады. Бул китапты4 6ш 18мийетли б5леклеринен бире7и инв 81м Ян элементлери 8а33ында2ы мифлерди береди.
Ян 3андай болмасын активлиги менен 81мме н1рселерге кирип отыры7шылы2ы менен белгиленеди, ал
Инв к6тип туры7шылы3 пенен ажыралады.
№ытайда философия «урысы7шы м1млекетлер» деп аталату2ын д17ирде е4 жо3ар2ы г6ллени7ге еристи. Бул д17ирде №ытай философиясыны4 «алтын 1сир» деп атайды.
Бул д17ирде тийкар2ы философиялы3 алты ба2дар
q. Инь- Ян
w. Конфуцилик
e. Даосизм
r. Имен мектеби
t. Моизм
y. Легизм
Конфуций (б.э.ш ttq-ruo жж). Оны4 пикири бойынша «Инсан 5зи ушын емес, ж1мийет ушын инсан» болып табылады. Конфуцийлик этика адамды оны4 социаллы3 функциясы менен байланыста т6синеди, ал т1бият бул адамды усы функцияны тийислик д1режеде орынла72а 1кели7и деп биледи.
Даосизмни4 ды33ат орайында т1бият, космос 81м Адам турады, бира3 олар рационаллы3 жол менен емес, ал логикалы3 избе-излик формаларды конструкция ети7 менен емес, ал тиришиликти4 т1биятына тиккелей ени7ди4 ж1рдеми менен ерисе алады.
Имен мектеби 8а3ый3атлы3ты4 тилде айтылы7ы. Ол затларды4 3атнасын 81м усы 3атнасы3ларын 81м со4ынан пикир жу7ырты7лар менен изертлейди. Монистлик мектеп, оны4 д5рети7шиси Мо цзи (б.э.ш ruo-req жж). Бунда бас ды33ат социаллы3 этика проблемаларына а7дарылады. Мектепте 3ара мийнет оны4 ты4ла7шыларды4 жаса7ыны4 дереги аны3ланады. Монтрлерди4 т1лийматы Конфуции т1лийматына 3арама-3арсы турады. Е4 со4ында «легизм» урысы7шы м1млекетлерди4 д17ириндеги социаллы3 сиясий 5згерислер м1селелерине ды33ат айры3ша а7дар2ан т1лиймат сыпатында 31липлести. Оны4 71киллери социаллы3 теория менен м1млекетлик бас3ары7ды4 проблемалары менен шу2ылланды.