Bbk 3. (2) A 91 Atanyýazow S

maso-ka-taý
(ýagny 
“çig balyk iýýänler”) sözi bilen baglanyşdyrsalar, beýlekileri hytaý 
senenamalarynda 
da-ýoe-çži
(“beýik, uly ýue-çži”) görnüşinde 
ýazylyşyndan ugur alyp, massaget etnoniminiň “beýik getler” 
manysynyň tarapyny tutýarlar. Garagalpak alymy Daulen Aýtmuratow 
bolsa bu ady aglaba türki dillerde rowaç bolan 
bas, mas
(ýagny 
“baş”
) 
we altaý dilinde “gulpak” manysynda saklanyp galan 
kede
sözünden 

---

165
hasaplap, onuň manysyny “depesinde saç, gulpak goýýanlar” diýip 
düşündirýär. Azerbaýjan we türk alymlarynyň pikirine görä, massager 
sözi “baş saklar” diýen manydadyr (adyň yzyndaky –t goşulmasy köplügi 
bildirýär), ýagny 
baş sakat—massakat—massaget
. Biz soňky pikiriň 
tarapyny tutýarys.
MAŞRYK
Ýomutlaryň garaçuka bölüminiň uly uruglarynyň biri bolan 
maşryklaryň etnik ady “gündogar” manysyndaky 
maşryk
diýen arap 
sözünden emele gelipdir. Etnograf G.I. Karpow bu urugyň XVIII 
asyrda Maňgyşlakda ýaşan türkmen taýpalarynyň gündogar ülkelerinde 
abdallaryň, hojalaryň we galmyklaryň galyndylaryndan emele gelendigini 
belläpdir. Ýöne magreb (“günbatar”) diýen arap sözünden emele gelen 
maryp tiresiniň adynyň arap ýurtlary bilen baglanyşyklydygyny nazara 
alsak (bu barada öň gürrüň edipdik), onda maşryk diýen etnonimiň hem 
Arabystanyň günbatar etraplarynda döän bolmagynyň mümkindigini 
ýatladýarys.
MEŇLITEMIR
Gökleňleriň gaýy bölüminiň düzümindäki 
meňlitemirler
Eýranyň 
Türkmensähra etraplarynda şu etnik ada eýe bolandyr diýip çaklaýarys, 
çünki gaýylar bu ýerde uzak wagtlap ýaşapdyrlar, olaryň uly bölegi häzir 
hem Türkmensährada oturýarlar.
Meňlitemir tiresine, ähtimal, tirebaşynyň, ýagny uly ili, şol sanda 
şu etrapdaky türkmen taýpalaryny öz raýatynda saklan hökümdaryň ady 
geçen bolsa gerek. Sözümizi delillendirmek üçin taryhy maglumatlara 
ser salalyň.
Eýrany mongollar basyp alandan soň, bu etraplara han edip olar öz 
dikmelerini belleýärler. Olaryň birine Hülegü han, onuň ogluna bolsa 
Meňgütemür diýlipdir. Meňgütemür (türkmençe Meňlitemir) Parsystanyň 
şol wagtky hökümdary, asly salyr türkmenlerinden bolan Gutlug hanyň 
gyzy Aýyşhatyna öýlenýär. Gutlug han ölenden soň, 1265—1270-nji 
ýyllarda Parsystana Abyşhatyn häkimlik edýär. Soňra hökümdarlyk onuň 
äri Meňlitemiriň eline geçýär. Ähtimal, şu hökümdaryň raýatyndaky ilata 

---

166
Meňlitemiriň ili, meňlitemir diýen at dakylan bolsa gerek, çünki türkmen 
etnonimiýasynda şeýle ýol bilen at alan tire-taýpalar juda köp.