|
birlariga, mehribon.
96
M a n g u s t a l a r
Mangusta yirtqich-u, lekin qo'lga tez o'rganadigan hayvondir. U hech
narsadan qoYqmaydi. Hindistondagi ba’zi oilalar zaharli ilondan o'zlarini
ehtiyotlash uchun mangustani uyda asrashadi.
Mangusta yashagan uyda sichqon,
kalamush,
kaltakesaklar
bo'lmaydi.
M angustaning doimiy ovqati hasharotlardir. Ularni yer ostidan o'tkir
tirnoqlari bilan qazib topadi. Turli xil o'simlik barglari, m evalar bilan
ovqatlanadi.
Mangusta kunduzi uxlaydi.
Qorong'ida uyasidan chiqadi.
U
o'rm onlarda, ba’zan odam turadigan yerlarda ham yashaydi. (63 so'z)
R e ja:
1. Mangustalar.
2. Mangusta yashagan uy.
3. Mangustaning ovqati.
4. Yashash joyi.
T a y a n c h s o 'z l a r : yirtqich, o'rmon, Hindiston, kaltakesak.
O r z u
Ibn Sino yoshligidan tabib bo'lishni orzu qilibdi.
Yetti yoshida u kechasi tush ko'ribdi. Tushida oq ilon unga sut
berib, bu dardga davo dermish. Qizil ilon qizil sut berib, bu dardga davo
dermish. Ibn Sino ilonlar bilan o'ynab turib, uyg'onib ketibdi. Tundayoq,
ilon izlashga tushibdi va uni ushlab kelibdi.
Ibn Sino ilon zahrini echki, qo'ylam ing sutiga qo'shib kasallarni
davolabdi.
Yetti yoshdanoq Sinoning tabibligi ovoza bo'libdi. (65 so'z, 5 0 -6 0
so'z bo'lishi ham mumkin.)
Reja:
1. Ibn Sino nimani orzu qilibdi?
2. Ibn Sino tushida nimalarni ko'ribdi?
3. Tunda u nima qilibdi?
4. Ibn Sino kishilarni nima bilan davolabdi?
5. U yetti yosh bo'lganda nima ovoza bo'libdi?
T a y a n c h s o ' z l a r : Ibn Sino, davo, dardga, za h a r
97
C h i n o ' r t o q
Zumrad uyiga kelsa, onasi karavotda yotibdi. Isitm asi baland.
Zum rad darrov choy dam lab keltirdi. Sharofat opa choydan ichib,
ko'rpaga o’ralib yotdi.
Zumrad qurt boqilayotgan uyning eshik va derazalarini ochdi.
Xonani bir oz shamollatdi. Pechkaga o‘t qalab, uyning haroratini oshirdi.
Keyin o'tirib choy ichdi. Shu payt ko'cha eshikdan Hanifa kirib keldi. Ular
o'qituvchilari bilan fermaga borm oqchi edilar. Zumrad bir zum o'ylanib
qoldi.
Hanifaning ko'zi karavotda yotgan Sharofat opaga tushdi. Uning
peshonasini ushlab ko'rdi. Isitmasi baland.
Hanifa maktabga bordi. Voqeani o'qituvchisiga tushuntirdi. Zumradga
yordam bermoqchi ekanini aytdi. U tezda Zum radlarning uyiga qaytib
keldi.
Ikki o'rtoq Sharofat opaga ovqat pishirishdi. Shifoxonadan shifokor
chaqirishdi. Shifokor kasalni ko'rib, ukol qildi, dori berdi. Sharofat opa
o'zini biroz yengil sezdi.
Zumradning dadasi Abduqodir aka tut bargi olib keldi. Hanifa bilan
Zumrad uni maydalab, qurtlarga berishdi. Kechqurun Hanifa xayrlashib
uyiga ketdi.
Zumrad va onasi Hanifadan xursand bo'lishdi. (142 so'z)
Imlo: karavot, shifokor, Sharofat, xayrlashib, darrov so'zlari imlosi
ustida ishlanadi.
T o p s h ir iq :
1. Matnning asosiy mazmuniga (Sharofat opaning kasali va unga
ko'rsatilgan yordam, Hanifadan xursand bo'lishi) e’tibor bering.
2. Matnning rejasini tuzing.
3. Tuzgan rejangiz asosida matn mazmunini qisqartirib, bayon
yozing.
Tahlil: Sharofat opaning qachon isitmasi chiqdi? Zumrad qanday
yordam berdi? Nima uchun Zumradning uyiga Hanifa kirib keldi va u nima
qildi? Sharofat opaning o'zini yengil sezishida kim lar yordam berdi?
Reja mustaqil tuziladi. Reja asosida o'quvchilar ikki-uch marta
so'zlatiladi. Nimani qisqartirish kerakligi muhokam a qilinadi.
Tayanch so'zlarni sinf yozuv taxtasiga yozib qo'yish o'qituvchiga
havola etiladi.
Bayon 7 5 -8 0 so'z hajmida yozilishi ham m um kin.
9 8
4 - S I N F
B A Y O N U S T I D A I S H L A S H
M a’lum ki, uchinchi sinfda bayon o‘qituvchi tom onidan tavsiya
qilingan tayyor reja h am da o‘qituvchi rahbarligida ja m o a bo‘lib tuzilgan
reja asosida o ‘tkaziladi.
To‘rtinchi sinfda esa yuqoridagi bayonning ikki tu ri bilan birga,
m ustaqil tuzilgan reja asosidagi bayon; qism an ta sv ir bo‘lgan bayon;
g ram m atik topshiriqli bayon; m atn m azm unini qisqartirishga oid bayon
va nazorat bayonlaridan foydalaniladi.
Q ism an tasvir bo‘lgan bayon; g ra m m a tik topshiriqli bayon va
qisqartirilgan bayonlar alohida bo‘lim qilib ajratilm aydi. Q ism an
tasvir bo‘lgan bayon, g ram m atik topshiriqli bayon uchinchi bo'lim ga,
qisqartirilgan bayon esa birinchi ham da uchinchi bo‘lim ga kiritilgan.
Tayyor reja va ja m o a bo‘lib tuzilgan reja asosidagi bayon ustida
ish ikkinchi sinfda ham o‘rganilgan. Ish n in g bu tu ri to‘rtinchi sinfda
m atn m azm unining chuqur tahlil qilinishi va m urakkabligi bilan ajralib
turadi.
0 ‘qituvchi o‘quvchilarning diqqatini ko‘proq asarning ham m a
tafsilotlarini kuzatib, m atn qism laridagi voqcalarn i izohlab berishga
qaratadi. M asalan,
«Zohid Ziyrakka nimalarni o'rgatdi?», «Nima uchun
chol odamlarniyordamga chaqirdi?»
kabi b ir q ator savoliar o‘quvchilarni
m atnni diqqat bilan eshitishga o‘rgatadi. U lar m atndagi tafsilotlarning
ham m asi bir-biriga bo g ‘langanligiga ishonch hosil qiladilar va shunga
odatlanadilar. Bayonni yozish vaqtida o ‘q u v ch ilarn in g o‘zlari m atndagi
kerakli m a’lum otlarni bayon qilishga h arak at qiladilar.
M atnni tahlil qilishda asosli baho b erish d a qism an fikrlash va xulosa
chiqaruvchi savoliar ham qo‘shiladi. M asalan, rejaning
«Ari cho'pni
kema qilib falokatdan qutildi»
gapi asosli javob berishni talab qiladi
(«Yaxshilik yerda qolmas»).
«O'rmonchi
bemorni
qanday
davoladi?»
savolini
eshitgan
o‘quvchilar ijobiy javob b erad ilar («O na ayiq»), am m o o‘qituvchi javobni
asosli tushuntirishni talab qiladi:
«O 'rm onchi bem or oyog'idagi tikanni
qanday oldi?»
M atnlar tah lilin in g qiyinlashuviga y an a bir sabab shuki,
m atnlarga qism an tasvirlash kiritilgan.
99
Biz qism an tasvirlash m avjud m atnlarni tahlil qilishda o‘quvchilar
diqqatini
tasv irn in g bosh
m azm unni
bayon
qilishdagi
o‘rniga
qaratm og‘im iz kerak.
«Uvol»
m atniga (138-bet) ongli
baho
berishda o‘quvchilar
A n varjonning ko‘rinishini tasvirlash o‘rnini tushuntira olishlari kerak.
B ayon u stid a ishlashda gram m atik top sh iriq li bayon yozish ga
Do'stlaringiz bilan baham: |
