Barliq tiri organizmler sirtqi ortaliqtan hár túrli zatlardi alip ózlestiredi,olardi organ hám toqimalardiń duzilisi ushin zárúr materiyal hám energiya deregi sipatinda sarplap,shiǵindi zatlardi sirtqa ajiratip turadi

5.1.Zat hám energiya almasiwi

Barliq tiri organizmler sirtqi ortaliqtan hár túrli zatlardi alip ózlestiredi,olardi organ hám toqimalardiń duzilisi ushin zárúr materiyal hám energiya deregi sipatinda sarplap,shiǵindi zatlardi sirtqa ajiratip turadi.Zat hám energiya almasiwi dep atalatuǵin bul procesler tirishliktiń fizikaliq ham ximiyaliq energiyani paydalaniw múmkin bolǵan formada jetkizip turadi.Zat almasiw toqtawi menen tirishlikte toqtaydi.

Awqatlaniw túrine qarap,barliq tiri organizmlerdi eki ulken toparǵa bóliw múmkin.Bulardiń birine kiretuǵin organizmler jasil ósimliklerge uqsas,tek anorganikaliq zatlarǵa mútaj bolip sirtqi ortaliqtan alinatuǵin energiya járdeminde tirishlik ushin zárúr bolǵan zatlardi sintezleydi. Bul toparǵa kiretúġin jasil ósimlikler ozlerindegi xlorofil pigmenti qatnasinda quyash energiyasi esabinan hawadaǵi CO₂ ni toplap suw hám duz ham ápiwayi azot dereklerinen quramali energiyaǵa bay birikpelerdi payda qiladi. Bul topardiń barliq wakilleri avtotrof(óz ózi awqatlanatuǵin organizmler. Ekinshi topar wakilleri haywanlarǵa uqsas quramali energiyaǵa bay birikpelerdi aziq sipatinda qabil qilip turǵanda ǵana jasawi ósiwi hám kóbeyiwi múmkin,bular geterotrof(basqalardiń esabinan aziqlanatuǵin) organizmler dep ataladi.Kópshilik organizmlerde zatlar almasiwin sirtqi ortaliqtan toqtawsiz rawishte kislorodti jutip,dem aladi yaǵniy aerob organizmler delinedi.Júda az haywanlar ǵana kislorod joq jerde ómir keshiriwi múmkin(anaerob organizmler) Zat almasiw procesinde aziq zatlardan ajiralatuǵin erkin energiya organizm ushin zarúr bolǵan ximiyaliq birikpelerdi sintez qiliw,bulshiq et háreketi hám sekreciya ushin jumsalap issiliq energiyasina aylanadi. Zat almasiw pútkil organizde,oniń barliq toqima hám kletkalarinda izbe iz baratuǵin fermentativ reakciyalar jiyindisinan ibarat.Zatlar almasiwina metabolizm dep ataladi.Metabolizm eki fazadan dúziledi, anabolizm hám katabolizm.Anobolizm (yunonsha ana-balandga,ballein-taslaw) kishi molekulalardan uri biomolekulalar sintezlewin tariyplese,katabolizm(kata- pastga, ballein-taslaw sózlerinen) quramali molekulalardiń tarqaliwin belgileydi.Sirtqi ortaliqtan qabil qilip,metabolizm sheńberine kirgen zatlar hám organizmler zat almasiw processinde payda bolatuǵin ónimler metabolitler dep ataladi.Organizmnen sirtqa shiǵarip jiberiletuǵin zatlar shiǵindi yaki zatlar almasiwiniń aqirġi ónimi delinedi.

Haywan organizmleri hám adamlarda zat almasiw sirtqi ortaliqtan tayar aziq uglevodlar,maylar, beloklar, vitaminler hám mineral zatlardi qabillap,olardi asqazan ishek jolinda tarqaliwdan baslanadi.Bul jerde quramali birikpeler awiz bosliǵinan baslap izbe-iz tártipte baratuǵin fermentativ gidrolitik tarqaliw arqali ápiwayilastiriladi,organizniń ishki ortaliǵi qan hám limfa,toqima hám kletkalarǵa sorila alatuǵin hámde metobolik ózgerislerge tayar jaǵdayǵa keledi.

Haywan organiminiń eń áhmiyetli ximiyaliq tazalawshi bolǵan bawir aziqliq formada keletuǵin sirtqi ortaliq tásirin organizmdi ishki ortaliqqa maslaw,bul tásirler kúshin jumsatiw kerekli zatlar jeterli bolmasa,sintez qiliw joli menen ishki ortaliqtiń turaqliliǵin saqlawda tiiykarǵi waziypani orinlaydi.As sińiriw sepepli qant ,aminokislota hám maylar sorilsa olardi belgili muǵdarda ózine sińirip qaladi,záhárli zatlar ziyansizlandiradi.Bawir óziniń hár túrli funkciyalarin orinlaw menen birge sirtqi hám ishki ortaliq ortasinda tosiq bolip organizmniń ishki ortaliǵin turaqli boliwin(gomeostaz) táminlep turadi.Bul jerde dáslepki qabillanǵan aziq zatlar organizniń talabina qarap,hár túrli jasalma processlerge misal boladi hám toqima komponentlerge aylanadi.Olardiń bir bólegi tarqaliw hám oksidleniw reaksiyalarinda energiya ajiratadi,hám ózi tiyisli organ arqali sirtqa shiǵadi.

Kletka metobolizminde hár túrli zatlardiń almasiwinan payda bolatuǵin metabolitler kletkaniń uliwma fondin quraydi.Máselen kletkada payda bolǵan pirouzum kislota belok yaki lipid,uglevod tarqaliwi nátiyjesinde payda boliwina qaramay ol uliwma metobolik qazanǵa túsedi,hám kletkaniń uliwma talabina muwapiq jumsaladi sol sebepli metabolik reaksiyalar qaytalanǵanliqtan zatlar almasiwiniń hár túrli tarmaqlari bir birine baylanisip metabolik tor payda qiladi.