|
Metabolik processlerdiń tiykarġi jollari
Anabolizm hám katabolizm
Metabolizm joqari dárejede shólkemlestirgen hám belgili maqsetke qaratilǵan kletka bolip bir waqitta kishi kólemdegi bolatiǵin kóplegen raekciyalardiń koordinaciyasi bunday sistemaniń jasaw múmkinshiligi bar.Kletkada uzaq jillar dawaminda rawajlaniwi bunday quramali waziypani qátesiz orinlaw ushin tiyisli mexanizmler jaratilġan.Olardin eń áhmiyetlisi tómendegiler.
1.Tiykarġi aziqliq zatlar beloklar,maylar,uglevodlar almasiwinda birdey uliwma orayliq ónimlerdiń payda boliwi hám usinday araliq birikpe arqali metobolizmniń hár túrli tarmaqlariniń bir birine baylanisiwi bir túrdegi fermentler menen olardiń almasiwi idira qiliniwi.
2.Metabolizmniń ayrim jollari membranalar járdeminde óz aldina xanalarġa ajiratiliwi-kompartamentalizaciya.Nátiyjede máselen tiykarġi oksidleniw reaksiyalari mitoxondriyalarda,nukleyn kislotalardiń sintezi yadroda kóp gidrolitik tarqaliwlar lizosomalarda boladi.Bul processlerdiń bariwi ushin lazim bolġan substratlar,enzimler,kofermentler hám organellarda jeterli muġdarda payda boladi.
3.Metabolik processlerdiń izbe iz baratuġin óz tásiri boyinsha bir birine baylansqan enzimler sistemasi arqali orinlanadi.Kóp metobolik jollar jawiq saqiynalar formasinda ótedi.Bunday reakciyalar shinjiri eń pást tezlik penen baratuǵin reasiyalarǵa baylanisli hám bul processti sheshiwshi bir enzim aktivligin payda qiliw arqali basqariwǵa boladi.
Metabolizmniń bir bólegi bolǵan ximiyaliq process nátiyjesinde ayirim zatlardan sol organizmniń toqima hám organlari ushin kerek bolatuǵin zatlardiń sintezleniwi anabolizm túsinigi menen júritiledi.
Hár bir haywan túri, jasi hám jasap atirġan shárayatina baylanisli halda,ózine tán zat almasiwina iye.Uliwma zat almasiwdiń eki tárepi bar.Zatlardiń sirtqi ortaliqtan organizmge qabillaniwi hám organizmde almasiwi nátiyjesinde payda bolǵan shiǵindi zatlardiń sirtqa shiǵariliwi zatlar almasiwiniń sirtqi kórinisin quraydi.Zatlar almasiwiniń tuwridan tuwri organizmniń kletka hám toqimalarinda almasiwi, yaġniy qan hám limfa arqali kletka hám toqimalarġa kelip atirǵan zatlardiń sol kletka hám toqimalardaǵi quramali bioximiyaliq processler sebepli ózgeriwi zatlar almasiwiniń ishki kórinisin quraydi.Organizmde uglevodlar, maylar,beloklar hám basqa zatlardiń almasiwi óz ara tikkeley baylanisli.Tiri organizmde bolip ótetuǵin zatlar almasiwin úsh basqishqa bóliwge boladi.
Awqat quramindaǵi aziqliq zatlardiń as sińiriw organlarindaǵi fermentler tásirinde quramliq bóleklerge tarqaliwi hám ishek diywallarinda sińiriliwin birinshi basqish,qanǵa sińgen aziq zatlardan haywan toqimalariniń quramina kiriwshi zatlardiń quram bóleklerine tarqaladi payda bolǵan zatlardiń oksidleniwi hám kereksiz zatlardiń sidik, dáret arqali sirtqa shiǵariliwin úshinshi basqish dep qarawimizǵa boladi.
Zat energiya almasiw process bir biri menen júdá tiġiz baylanisqan.Sebebi zatlar tarqalmasa, energiya ajiralip shiqpaydi hám kerisinshe zatlardiń sintezleniwi ushin bolasa belgili muġdarda energiya sarplanadi.
Hár qanday tiri organizmlerde bolatuġin energiya hám zat almasiw processi materiya hám energiyaniń saqlaniw nizamina muwapiq júzege keledi.Organizmde zat hám energiya payda bolmaydi,olar tek ózgeredi,jutiladi hám ajiralip shiġadi.
Tiri organizm quramina kiretuǵin hár qanday organikaliq zat ózinde belgili bir muġdarda potencial energiya zapasin saqlaydi.Sol zatlardiń tarqaliwi(atomlar arasindaǵi baylanislardiń úziliwi yaki ózgeriwi) nátiyjesinde payda bolǵan energiyaniń esabinan organizm miynet qiladi.Bul energiya dep ataladi.
Ximiyaliq reaksiyalarǵa energiyaniń qatnasin tekseriw bioximiya ushin júdá áhmiyetli,sebebi kletkaniń tirishligi turaqli ximiyaliq zatlar aziqliqtaǵi potencial energiyaniń fiziologiyaliq funkciyalar(bulshiq etlerdiń qisqariwi, nerv impulslerdiń ótkiziliwi, hár túrli sintetikaliq processler) di orinlaw ushin paydalanilatuǵin formaǵa aylaniwina baylanisli.
Tiri sistemalarda energiya almasiwi termodinamikaniń biologiyadaǵi(tadbiqi) menen shuǵillanatuǵin bioenergetika páni úyrenedi.Material sistemaniń bir jaǵdaydan ekinshi jaǵdayǵa ótiwin táminlewshi nizamlardi úyrenetuǵin termodinamikaniń tiykarǵi qaǵiydasina qarap,sistemaniń bir jaǵdaydan ekinshi jaǵdayǵa ótiwi energiyaniń ózgeriwi menen júredi.Hár bir sistema atom hámde molekulyar háreketi hám óz ara tásiri menen belgilenetuǵin ishki energiyaǵa iye
EB-EA=E
Bul jerde EA-sistemaniń dáslepki jaǵdayindaǵi ishki energiya,EB aqirǵi jaǵdaydai ishki energiya hám delta E-ishki energiyaniń ózgeriwin kórsetedi.E ornina termodinamikada entalpiyani kórsetetuġin delta H belgisi qollanadi.Sirttan kiritilgen energiya sistemaniń ishki energiyasiniń artiwina hám sirrqi jumistiń orinlaniwina sarplanadi.Sistema ishki energiyasiniń ózgerisi processtiń issiliq effekti(Q) hám orinlanġan jumis(W) menen belgilenedi.
Q=H+W
H=Q-W
Termodinamikada sistemaniń A jaǵdaydan B jaġdayǵa ótiwinde qanday jumis orinlanadi hám qansha muǵdarda energiya sarip boladi.Uliwma energetikaliq baylanis dúziwde Gess nizami áhmiyetli rol oynaydi.Bul nizamġa muwapiq ximiyaliq processtiń issiliq effekti araliq basqishlarǵa baylanisli emes,ol tek sistemaniń dáslepki hám aqirǵi jaǵdayi menen belgilenedi.
Energiyaniń hámme túrleri bir birine ekvivalent qatnasta óte aladi lekin energiya túrlerinen biri bolǵan issiliq basqa formalarǵa toliq óte almaydi.Energiyaniń bir bólegi issiliqa aylanip tarqalip ketedi hám onnan paydalaniwǵa bolmaydi.Bul hádiyseni analiz qiliw tómendegi nátiyjege alip keledi.Sistemaniń uliwma energiyasi birdey emes,oniń bir bólegi paydali jumis islewi múmkin bul erkin energiya dep atalip hám G menen belgilenedi.Ekinshi bólegi bolsa sol shárayatda jumisqa hám energiyaniń basqa formalarina óte almaydi bul baylanisqan energiya dep ataladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
