|
Organ hám toqimalarda mineral zatlardiń muǵdari, fiziologiyaliq roli hám almasiwi
Haywan organizminde mineral zatlar ham suw siyaqli organizmge energiya bermesede, oniń tirishligi ushin júdá áhmiyetli.Sebebi olar organizmdegi kletka hám toqimalardiń qurami esaplanadi.
Adam hám haywan (quslar) organizminde tábiyatta belgili bolǵan derlik barliq ximiyaliq elementler ushiraydi.Bulardiń ayirimlari organizmniń tiykarġi qurami sipatinda turaqli saqlanadi hám biologiyaliq áhmiyetke iye.Bunday elementlerge azot,kaliy,natriy,alyuminiy, kúkirt,brom,kislorod, uglerod,fosfor, vodorod, magniy, iod, ftor, marganec, temir, cink, kobalt kiredi.Bular organizmdegi muǵdarina qarap makro hám mikroelementler dep júritiledi.
Hár túrli toqimalardaǵi mineral zatlardiń muǵdari bir-birinen parq qiladi.Máselen kalciy hám magniyler fosforli birikpeler sipatinda suyek hám tis toqimalari quraminda kóp ushirasadi.Suyek kúliniń quraminda 84-85%ke shekem kalciy fosfat, 9-10% kalciy karbonat, 1,5 % átirapinda magniy fosfat barliġi aniqlanǵan.Kalciy ftorid tiykarinan tislerde, natriy elementi bolsa qan plazmasi quraminda kóp boliwi aniqlanǵan.
Fosfor tiri organizmde mineral duzlar formasinda boliwinan basqa, quramali belok nukleoproteydler, yaǵniy nukleyn kislotalar quraminda hám fosfatidler, uglevodlardiń fosforli efirleri formasinda keń tarqalip, tirishlik ushin áhmiyetli rol oynaydi.
Kúkirt bolsa barliq beloklar quramina kiriwshi kúkirtli aminokislotalar (cistin,cisteyn,metionin siyaqli) quraminda ushiraydi.Ásirese shash, tirnaq, jún, hámde ayirim vitamin hám garmonlar kúkirtke bay.
Organizmde suwda jaqsi eriytuǵin birikpeler quraminda ushiraytuǵin elementler suwda jaqsi erimeytuǵin birikpeler quramindaǵi elementlerge salistirǵanda kóp tarqalǵan boladi.Ásirese natriy hám kaliy suwda jaqsi eriytuǵin xlorli hámde basqa duzlar hám olardiń ionlari sipatinda organizmdegi kóp ġana biologiyaliq suyiqliqlar- kletkalar arasindaǵi suyiqliqlar, qan plazmasi, limfa suyiqliǵi as sińiriw shireleri quraminda keń tarqalǵan.
Haywam aziqliǵi quraminda uglevod, belok may hám vitaminler boliwi shárt bolǵaninday, mineral zatlardiń boliwida sonshelli zárúr, sebebi bul zatlar kletkalardiń tiykarǵi qurami boliwi menen bir qatarda bioligiyaliq suyiqliqlardiń osmatik basimin hámde vodorod ionlariniń koncentraciyasi birdey dárejede saqlanip turiwin támiynleydi, hám organizmniń normal tirishligin saqlap turadi.Mineral zatlar- duzlar muǵdariniń keskin ózgeriwi organizmniń tirishligine keri tásirin kórsetedi.
Organimdegi kópshilik ximiyaliq elementler tiykarinan ximiyaliq birikpeler jaǵdayinda bolip, bul birikpelerdiń ayirimlari toqimalardiń strukturasin quraydi, hám olardiń bekkemligin támiynleydi.Ásirese organizmdegi mineral birikpelerdiń tiykarǵi bólegi awisiq jaġdayda suyek toqimalariniń quraminda bolip. Oniń bekkemligin asiriwshi tiykarġi faktor esaplanadi.
Mineral zatlar haywan organiminde áhmiyetli fiziologiyaliq rol oynaydi.Kletkaniń kóp ġana qásiyetleri óz formasin normal jaǵdayda saqlawi zatlardi qabillap jáne shiġariwi suwdiń kletka hám toqimalarinda jaylasiwi, mineral zatlardiń organizmde tarqaliwi menen tiǵiz baylanisli.Organizmde qanniń payda boliwi hám kóp ġana fermentlerdiń aktivligi hám ayirim elementler menen baylanisli.
Organizmde kóp ǵana organikaliq zatlar(uglevod, belok, may) diń almasip, jańalanip turiwi siyaqli har túrli biologiyaliq suyiqliqlar( ter,sidik, sút siyaqli) menen ajiralip shiǵatuġin mineral birikpelerdiń orni jelingen aziqliq zatlar esabinan toltirilip turadi.Máselen normal siyir organizmnen sutkasina 18-20l ge shekem sút sawilǵanda 20g ġa shekem kalciy hm fosfor ajiralip shiǵadi
Normal organizm tirishligi ushin sutkasina aziqliq penen 6-8g natriy, 7-9g xlor,2-3g kaliy, 0,8-0,9g kalciy, 1,5-2g fosfor,0,017-0,018g temir elementleri ózlestirilip turiwi zárúr ekenligi aniqlanǵan.Ózlestirilgen bul elementler organizmde hár túrli organlarda: temir bawirda, natriy hám xlor teride, magniy, kalciy hám fosfor- suyek toqimalarinda toplanadi.Bul organlardan mineral zatlar ásre aqirin qanġa ótip, organizm boylap tarqaladi.
Haywan organizminde kóp ġana ximiyaliq elementler tiykarinan ximiyaliq birkpeler jaǵdayinda tarqalġan bolip, bul ximiyaliq birikpeler organizm tárepinen kóp ǵana toqimalardiń dúzilisine sarplanadi.Máselen suyek toqimalari. Oniń bekkemligi hám tiykarġi quramindaġi mineral duzlardiń túri hám muġdaari menen belgilenedi.Suyek tek ǵana organizm ushin tayanish toqima bolmay,organizmdegi kóp ǵana mineral birikpelerdiń 97-98% i turaqli awisiq jaġdayda turatuǵin, hámde jańalanip turatuġin jer bolip esaplanadi.Organizmdegi basqa toqima hám organlar quramindaǵi mineral zatlardiń muǵdarina salistirǵanda az.
Uliwma mineral birikpeler haywan organizminde áhmiyetli fiziologiyaliq rol oynadi.Kletkalardiń waziypalari formalardiń saqlanip turiwi,kóp ǵana zatlardiń ózlestirip yaki shiǵarip turiwi, hátteki organizmde suwdiń bir tegis tarqalip jaylasip turiwi, kislotali – siltili teńliklerdiń saqlanip turiwi hám organizmdegi mineral zatlar menen tigiz baylanisli.Soǵan qaramastan mineral zat hám birikpeler qabillap atirǵan suw hán aziqliq zatlar esabinan turaqli jáńalanip turadi.Organizm tek shigariw jollari hám organlari arqali emes, sút penen de kóp muǵdarda mineral zatlar shiǵarip turǵanliġi sepepli, olardiń turaqli kelip turiwina mútáj.
Máyek beretuġin quslar organizmnen kóp muǵdarda mineral zatlar ajiralip shiǵadi, sebebi salmaġi 55-56 g qurautuǵin máyek quraminda 2g ġa shekem kalciy hám 0,12g fosfor bar ekenligi aniqlanǵan.Jilina 200 den artiq máyek beretuǵin tawiq organizminen ortasha 400g shekem kalciy elementi sarplanadi.Bular haywan organizminiń tirishligi hám ónimdarliǵin saqlap qaliw ushin aziqliq penen jeterli muǵdarda mineral zatlar qabillanip turiwi shárt.
Aziqliq quramindaǵi kóp ǵana ańsat hám qiyin eriwsheń mineral duzalr(ásirese kalciy hám fosforli duzlardiń) organizmniń kletka hám toqimalari tárepinen soriliwinda ót kislotalari hám vitamin D lardiń roli úlken.
Qanǵa sorilip ótken mineral element hám duzlar qan arqali organizm boylap tarqalip tiyisli organ hám toqimalarda toplanip, olardiń dúzilisine sarplanadi.Mineral duzlar kletkalarinda hám kletkalar arasindaǵi suyiqliqlarda bolatuǵin almasiw processinde qatnasadi.Olar organizmdegi kóp ǵana(qan, limfa,hám basqa) biologiyaliq suyiqliqlardiń osmatik basiminiń normada saqlanip turiwin támiynleydi.
Uliwma ishek diywali arqali duzlardiń kiriwi sheklenbegen.Ásirese NaCl hám Kl lar ańsat qansha muǵdarda bolsada soriladi. Duzlardiń kóp soriliwi qan hám toqima suyiqliqlardiń osmatik basimin normada kóp ózgerte almaydi.Sebebi artiqsha duzlar buyrek arqali shiǵarilip jiberiledi hámde olardi bufer sistemalar basqaradi.Qandaǵi vodorod ionlariniń koncentraciyasi pH =7,36 saqlanadi.
Organizmde zatlar almasiwi processinde júdá kóp kislotali zatlar payda boliwina qaramastan,olar tez bufer sistemalari arqali neytrallanip, basimniń bir tegisde saqlaniwin támiynleydi.Haywan organizminde, qanda bikarbonatli, fosfatli hám belokli bufer sistemalar bar.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
