Barliq tiri organizmler sirtqi ortaliqtan hár túrli zatlardi alip ózlestiredi,olardi organ hám toqimalardiń duzilisi ushin zárúr materiyal hám energiya deregi sipatinda sarplap,shiǵindi zatlardi sirtqa ajiratip turadi

Polisaxaridler

Polisaxaridlerdiń tiykarǵi wákillerine kraxmal, glikogen( haywan kraxmali), insulin kiredi. Kletchatka- cellyuloza( cellyuloza. Latinsha cellyula- kletka sózinen alinǵan) uglevodlardi kórsetiw múmkin.Bulardiń molekulalari júz hám mińlap monosaxarid geksozalardiń qaldiqlari óz ara birigiwinen payda bolġan.Soniń ushin hám bular joqari molekulali birikpeler bolip. Olardiń uliwma qurami(C₆H₁₀O₅) formula menen belgilenedi.

Bular molekulasina birigip kelip atirǵan monosaxarid geksozalardiń túrine qarap eki toparǵa qarap eki toparǵa bólip, yaǵniy birdey geksozalardan dúzilgenligi gomopolisaxaridler. Túrli geksoza qaldiqlarinan payda bolǵan bolsa geteropolisaxaridler dep úyreniledi.

Kraxmal, glyukogen tek ǵana glyukozadan,insulin bolsa tek ǵana fruktozadan dúzilgenligi sebepli bular gomopolisaxaridlerdiń tiykarǵi wakilleri esaplanadi.

Kraxmal –α-D glyukopiranoza molekulalarinan dúzilgen joqari molekulali uglevod bolip ósimlikler ushin eń tiykarǵi aziqliq zat zapasi esaplanadi. Solay etip kraxmal biraz quramali dúziliske iye joqari molekulali birikpe bolip. Suwda eriw nátiyjesinde kolloid eritpeler payda qiladi.Olar fermentler yaki kislotalar tásirinde gidrolizlenip, aldin kraxmalǵa salistirǵanda biraz ápiwayi dúziliske iye bolǵan araliq birikpeler, dekstrinler payda qilip,aqirinda maltoza bolsa eki molekula glyukozaǵa tarqaladi.Dekstrinler iod tásirinde hár qiyli reń beriw qásiyetine iye.

Gliyukogen- bul haywan organizmi ushin awisiq uglevod bolip, organizmde tiykarinan glyukozadan sintezlenip bawirda (20%) hám bulshiq et toqimalarinda(4%) toplanadi.Ximiyaliq dúzilisi hám molekulyar salmaǵi jaǵinan amilopektinge jaqin bolǵan uglevod.Glyukogen molekulasinin dúzilisin sxematik jaǵdayda tómendegishe kórsetiw múmkin.

Glyukogen qurǵaq jaǵdayda aq amorf poroshok zat bolip, onin suwdaǵi eritpesi iod tásirinde qizil qońir reń beriw qásiyetine iye.Haywan organizminde fermentler tásirinde tez gidrolizlenip, aldin dekstrinler, maltoza hám glyukozaġa aylanadi, soń fosforillenip zat almasiw processinde qatnasadi.

Kletchatka (cellyuloza)-bul ósimlik kletkalari diywaliniń tiykarġi quramin dúziwshi polisaxarid.Oniń qurami bir neshe miń β-D-glyukopironoza molekula qaldiqlarinin bir biri menen(1-4) glyukozid baylanislar menen birikken.

Ósimliklerde cellyuloza turaqli gemicellyuloza, lignin,pektin siyaqli birikpeler menen aralaspa jaǵdayinda ushiraydi.Aǵashti joqari temperatura hám basim astinda siltiler ham kalciy bisulfat duzlari qatnasinda qayta islew nátiyjesinde taza talshiq halindaġi cellyuloza ajiralip shiǵadi.

Cellyuloza molekulasindaǵi β-D glyukopiranoza saqiynalari uzin shinjirlar óz ara vodorod baylanislar járdeminde birigip baylamlar payda qilip uzin talshiqlarǵa aylanip ketedi hám bekkemlik payda qiladi.

Paxta talshiǵiniń (95-98%), sabanniń (40-50%) in kletchatka quraydi.Taza kletchatka iyissiz, mazasiz talshiq tárizli dúziliske iye birikpe.Ol suwda, organikaliq eritkishte hám kislotalar tásirinde erimeydi.Ol tek Shveycar raektivi tásirinde (Cu(NH₃)₄)(OH₂) hám arnawli eritiwshilerde ǵana eriydi.

Kletchatka mineral kislotalr qatnasinda uzaq waqit qizdirilganda gidrolizlenip, dáslep amiloid birikpelerine , keyin disaxarid cellobiozaġa hám sońinan glyukozaġa deyin tarqaladi.

(C₆H₁₀O₅)_n→(C₆H₁₀O₅)_X→C₁₂H₂₂O₁₁→C₆H₁₂O₆

Cellyuloza Amiloid Cellobioza Glyukoza

Cellyuloza molekulasi kóp ǵana ximiyaliq birikpeler tásirine shidamli. Haywanlardin as sińiriw organlarindaǵi fermentler hám kletchatkani tarqata almaydi.As sińiriw organlarindaǵi jaylasqan mikroblardiń fermentleri ǵana cellyulozani tómen molekulali may kislotalarina( sirke, may, sut hamde propion siyaqli) hámde gaz jaǵdayindaǵi ápiwayi(vodorod, metan, karbonat angidrid siyaqli gazler) siyaqli birikpelerge tarqatadi.

Inulin – bul joqari molekulali polisaxarid bolip georgina, zemlyanika ǵoza siyaqli osimlikler tuyneginde keń tarqalǵan.Ósimlik ushin awisiq zat bolip, qurami β-fruktofuronoza molekulasi qaldiqlariniń óz ara 1,4 jaǵdayda biriktiriwshiden dúzilgen.Inulin jilli suwda jaqsi eriw hám spirt tásirinde tásirinde shókpege túsiriw qásiyetine iye. Kislotali ortaliqta gidroliz qilǵanda monosaxaridlerdiń eń ápiwayi wákili fruktozaǵa deyin tarqaliw qásiyetine iye.Molekulyar salmaǵi 5000-6000 ǵa deyin boldai.Iod tásirinde reń bermeydi.