"bank ishi" kafedrasi

manbasi daromadlilik 
(“likvidlilik- markazlari” orka- 
daromadlilik li mablaglaglar- 
markazlari”) ni joylashtirish 
Depozitlar 
Kassali aktivlar
Olingan kreditlar 
Vakillik 
hisobvarag‘idagi 
mablag‘lar 
Emissiya qilingan 
qarz qimmatli 
qog‘ozlar 
Qimmatli 
qog‘ozlar 
Bank
kapitali
Ssudalar 
Asosiy vositalar 
2-rasm. Aktivlarni taqsimlash modeli yordamidaaktiv va passivlarni 
boshqarish. 
 
Mazkur metodga muvofiq bankning jalb qilingan yoki o‘z resurslari bo‘limidan 
qat’iy nazar barcha resurslar aktiv operatsiyalarga mudatti va summasiga muvofiq 
joylashtiriladi. Taqsimlangan manbalar metodi fondlar manbalarini bo‘linishga 

---

204 
asoslanadi. 
Bu 
metodni 
qo‘llashda aktivlarni ishlatishning belgilangan 
yo‘nalishlari belgilangan manbalar bilan bog‘lanadi va bunda ularning mos holda 
likvidlilik va foydaliligi hisobga olinadi. 
Aktiv va passivlarni boshqarish texnikasining taraqqiyoti, bir vaqtning o‘zida 
risklarning ortishi va fondlarni o‘zgaruvchanligi manbalarning bo‘linganligi 
metodikasini ustun qilib qo‘yadi. Masalan, agar bank fondlari asosan qisqa 
muddatli, doimiy bo‘lmagan majburiyatlardan iborat bo‘lsa, demak mablag‘larning 
asosiy qismi qisqa muddatli kreditlar va qimmatli qog‘ozlarga joylashtirilishi kerak. 
Aksincha bank o‘z fondlarini uzoq, muddatli manbalar hisobiga shakllantirgan 
bo‘lsa, ma’lum bir risk bilan manbalarni uzoq muddatli kreditlarga joylashtirish 
yoki loyihalarni moliyalashtirishga yo‘naltirishi mumkin. 
Tijorat banklarida aktiv va passivlarni mos hajmda va muddatda mutanosibligi 
tamoyili mavjud. Buning nazariy asosi bankning «oltin qonuniyat»ida o‘z aksini 
topgan. «Bankning aktivlari uning majburiyatlari bilan muddatda va miqdor 
jihatdan moc bo‘lishi kerak». Amalda bank aktivlari va passivlari tarkibi mos holda 
xajmi va muddat mutanosibligi to‘la ta’minlanmaydi. CHunki yuz berayotgan 
moliya va kredit jarayonlari, iqtisodiy kon’yunkturasi bunga to‘sqinlik qiladi. 
Aynan «oltin qonuniyat» sof holda takrorlanmasada bu qoidaga intilish va maqsad 
qilib strategiya ishlab chiqish likvidlilik va to‘lovga qobiliyatlilik muammolarini 
samarali hal qilishga yordam beradi. SHunday qilib aktiv va passiv operatsiyalar 
tarkibini tahlili yordamida kerakli likvidlilik mavqeiga erishish mumkin. 
Foydalilikni oshirish uchun aktiv va operatsiyalar daromadligiga erishish va 
passivlar bo‘yicha xarajatlarni minimallashtirish hamda likvidlilik va to‘lovga 
qobiliyatlilikni optimal nuqtada bank boshqarishning kaliti hisoblanadi. 
Bankni samarali boshqarilishi aktiv va passivlarni boshqarish strategiyasini 
to‘g‘ri belgilanishiga bog‘liq. Hozirgi vaqtda bir qancha banklar aktiv va 
passivlarni boshqarish strategiyasi maxsus qo‘mitalar xulosalariga ko‘ra ishlab 
chikadilar (masalan, aktiv va passivlarni boshqarish qo‘mitasi). Bunday 
qo‘mitalarning foizlarni o‘zgarish riski strategiyasi ishlab chiqishini belgilaydi, 
balki qisqa va uzoq muddatli rejalashtirish, nolikvidlilik riskidan himoyalash 
choralarini ishlab chiqish, berilayotgan kreditlar sifatini nazorat qilish, resurslarpi 
jalb qilish xarajatlarini optimalashtirish bilan ham shug‘ullanadi. Aktiv va 
passivlarni boshqarish qo‘mitasi faoliyati aktiv va passivlarni boshqarish 
strukturasiga asoslanadi.
Tijorat banklarining passivlarini boshqarishda, xalqaro bank amaliyotida, «Bank 
passivlarini boshqarish» nazariyasidan keng foydalaniladi. Mazkur nazariyada asosiy 
e’tibor tijorat banklarining depozit bazasini yaxshilashga qaratiladi. Tijorat banklarining 
depozit bazasi o‘zining tarkibiga transaksion depozitlarni, muddatli depozitlarni va 
jamg‘arma depozitlarini oladi. Tijorat banklari depozit bazasining sifatini tavsiflovchi 
muhim ko‘rsatkichlardan biri transaksion depozitlarning salmog‘i ko‘rsatkichi hisoblanadi. 
Ushbu ko‘rsatkichni hisoblash uchun transaksion depozitlarning so‘mmasi depozitlarning 
umumiy so‘mmasiga bo‘linadi va olingan natija 100 foizga ko‘paytiriladi. Jahon Tiklash 
va Taraqqiyot banki ekspertlarining fikriga ko‘ra, bu ko‘rsatkichning maksimal darajasi 30 

---

205 
foizni tashkil etishi lozim. Agar bu ko‘rsatkichning natijasi 30 foizdan oshsa, u holda 
bankning resurs bazasining holati yomonlashayotgan hisoblanadi. 
Passivlarni boshqarish strategiyasi yuqori sinfli qarzlarga bo‘lgan talabni qoniqtirish 
va resurs talablarini bajarish uchun boshqa moliya muassasalaridan fondlarni sotib 
olishdan iboratdir. Bank buning uchun zarur bo‘lgan mablag‘larni turli usullar bilan 
topishi mumkin, jumladan: 

mahalliy yoki xorijiy fond bozorlaridan qarz olish yo‘li bilan; 

mijozlarga qo‘ldan-qo‘lga o‘tib yuruvchi depozit sertifikatlarini sotish yo‘li bilan; 

mintaqaviy davlat zaxira bankidan qarz olish yo‘li bilan; 

vaqtincha ortiqcha mablag‘ga ega bo‘lgan muassasalar yoki xususiy shaxslar bilan 
qayta sotib olish to‘g‘risida shartnoma tuzish yo‘li bilan; 

mazkur bank xolding kompaniyasining bir qismi hisoblanadigan shaxobchalar 
orqali qimmatli kog‘ozlar (veksellar) chiqarish yo‘li bilan. 
Passivlarni boshqarish kredit faoliyatini ushlab turish uchun muhim vosita bo‘lib 
hisoblanadi. U bankirlardan bankning moliyaviy ta’minlanganligini mustahkamlash uchun 
bozor bilan o‘zaro aloqalarni rivojlantirish maqsadida murakkab, jiddiy ishni talab qiladi. 
Passivlarni boshqarish bank mablag‘larini shakllantirish usuli sifatida foiz tebranishlariga 
nisbatan juda sezgirdir. Agar foiz stavkalari ko‘tarilsa-yu, biroq bank bu kabi yuqori 
stavkalar bo‘yicha to‘lov to‘lashni istamasa, unda qisqa muddatli sarmoyalar bozoridan 
jalb qilinadigan mablag‘lar qisqa vaqt ichida sotib yuboriladi. CHunki kreditlar bozorda 
foiz stavkalarining o‘zgarishlariga juda sezgirlik bilan javob beradilar. 
Passivlarni boshqarish usullari sezgirlikka (egiluvchanlikka) ega, bank o‘ziga qancha 
va qanday muddatga qo‘shimcha mablag‘lar kerakligini aniq belgilab olishi va bu 
talablarning barchasini qondira oladigan manbani topishi mumkin. Bank oladigan o‘z 
mablag‘larini shakllantirish uchun depozitlarni sotganda ish boshqacha bo‘ladi. Unda 
qo‘yilmalar miqdori qancha bo‘lishi va u bank ixtiyorida qancha turishini omonatchi hal 
qiladi. O‘sib borayotgan kredit qo‘yilmalarini yoki resurs tanqisligini qoplash uchun 
qo‘shimcha mablag‘larga ehtiyoj sezayotgan bank, passivlarni boshqarishda taklif 
etilayotgan stavkalarni oshirishi mumkin. Buning uchun u kreditorlardan olgan zaruriy 
mablag‘larga ega bo‘lsa kifoya, qarzga bo‘lgan talabning pasayishi va naqd pul 
zahiralarining ortiqchaligi bilan to‘qnashgan banklar bozordagi o‘zlarining qisqa muddatli 
qarzlari hajmini kamaytirish uchun taklif etilayotgan stavkani kamaytirishlari mumkin. 
Aktivlarni boshqarish nazariyasi quyidagi uslubiy qoidaga asoslanadi: 
Birinchidan, tijorat bank mablag‘larini qisqa muddatli ssudalarga berganda uning 
likvidliligi saqlanadi. Bu qoida ba’zi G‘arb davlatlari qonunlarida o‘z aksini topsada, 
amaliyotda esa u «ikkinchi darajali zaxiralar» nomini olgan.
Ikkinchidan, agar kreditni to‘lash grafigi uchun mijozning kelgusi davrda oladigan 
daromadlarning tushish grafigi asos qilib olinsa, u holda bank likvidligini rejalashtirish 
mumkin. Demak, bank likvidligiga kredit va investitsiyalarning to‘lash muddatini 
o‘zgartirish orqali ta’sir etish mumkin. Amaliyotda bu qoida investitsiya portfelini 
pog‘onali boshqarishda o‘z aksini topadi. 
Xulosa qilib aytganda, tijorat banklari aktivlarini boshqarish samaradorligini oshirish 
aktivlarning maqsadga muvofiq tarkibiy tuzilishini, aktiv operatsiyalarning diversifikatsiya 

---

206 
darajasini, xatarli aktivlarning hajmini, muammoli va sifatsiz aktivlarni, aktivlarning 
o‘zgaruvchanlik sifatlarining oqilona darajasini ta’minlashni o‘zida mujassamlashtiradi.