Bank foydasi va uning hisobini yuritish

Bank daromadlari 
Bank xarajatlari 
zarar 
Foizli xarajatlar 
Foizli 
daromadlar 
Foizsiz 
daromadlar 
Foizsiz xarajatlar 
Operatsion xarajatlar 
 
 
1-rasm. Tijorat banklari foydasining shakllanish manbalari 
Tijorat banklari daromadlarini shakllanishida ularning oladigan daromadlari ikki 
guruhga: 
foiz daromadlari va foizsiz daromadlar
, ya’ni turli xil xizmatlar va tijorat 
faoliyatidan olingan daromadlarga bo’linadi. Foizli daromadlar - oldindan shartnoma 
asosida belgilangan foiz stavka bo'yicha hisoblanadi. Bulardan asosiylari kredit bo'lib 
banklar o'z kapitalini tezroq ko'paytirish maqsadida, jalb qilingan mablag’lardan 
samarali foydalanish va ulardan foydalanib ko'proq foyda olish uchun qisqa muddatli 
kreditga ko'proq mablag’ yo'naltiradi. Tijorat banklarining foizli va foizsiz daromadlari 
tarkibi manbalari to’g’risida batafsil ma’lumotlarni quyidagi 1-jadvalda ko’risimiz 
mumkin bo’ladi. Foizli daromadlar bankka foiz ko’rinishida keladi. Ya’ni, 
Tijorat banklarining foizli va foizsiz daromadlari tarkibi (1-jadval) 
Foizli daromadlar 
Foizsiz daromadlar 
Kredit operatsiyalari bo’yicha foizli 
daromadlar 
Investitsiyalardan olingan foyda va 
dividendlar 
foyda 

---

Boshqa bankka joylashtirilgan 
depositlardan olingn foizlar 
Bank xizmatlari uchun to’lovlar 
Qimmatli qog’ozlar bo’yicha foizlar 
Valuta operatsiyalaridan olingan 
daromadlar 
Qat’iy belgilangan foiz stavkalaridan 
daromad 
Brokerlik operatsiyalardan olingan 
daromadlar 
Qimmatli qog’ozlar bahosining 
oshishidan olingan daromadlar 
Lizing operatsiyalardan olingan 
daromadlar 
Forvort shartnomasidan olingan 
daromadlar 
Korxonani tashkil etishda 
ta’sischilardan daromad 
O’zR MB dagi hisobvaraqlar bo’yicha 
foizli daromadlar 
Vositachilik operatsiyalari bo’yicha 
foizsiz daromadlar 
Boshqa foizli daromadlar 
Boshqa foizsiz daromadlar 
O‘z navbatida foizsiz daromadlarning o‘zi ham quyidagilarga bo‘linadi: 

Vositachilik operatsiyalari bo`yicha foizsiz daromadlar: 
o
Markaziy Bankka ko`rsatilgan xizmatlar va vositachilik bo`yicha; 
o
boshqa banklarga ko`rsatilgan xizmatlar va vositachilik bo`yicha; 
o
qimmatli qog`ozlar bilan bog`liq vositachilik operatsiyalar bo`yicha ; 
o
bankning qimmatbaho metallar, toshlar, va tangalar bilan amalga oshirgan 
operatsiyalari bo`yicha; 
o
faktoring bo`yicha; 
o
trast operatsiyalari bo`yicha; 
o
kreditlar bo`yicha vositachilik daromadlari; 
o
menejment xizmati bo`yicha; 
o
kafolatlar va kafilliklar bo`yicha 

Xorijiy valyutalardagi foyda: 
o 
“spot” bitimi bo`yicha; 
o 
muddatli operatsiyalar bo`yicha; 
o 
valuta tranzaksiyalari bo`yicha. 

---


Tijorat operatsiyalaridan foyda: 
o
Qimmatli qog`ozlar bo`yicha; 
o
Qimmatbaho toshlar, metallar va tangalar bo`yicha; 
o
Sotishga olingan qimmatli qog`ozlar haqiqiy qiymatining o`zgarishi 
hisobiga olingan foyda. 

Qaram xo`jalik jamiyatlariga, qo`shma korxonalarga va sho`ba xo`jalik 
jamiyatlariga qilingan investitsiyalar bo`yicha; 

Boshqa foizsiz daromadlar: 
o 
bankning asosiy vositalaridan ijarasidan; 
o 
boshqa ko`chmas mulklarga qilingan investitsiyalar bo`yicha; 
o 
hisobdan chiqarilgan mablag`larning qaytarilishi; 
o 
bank asosiy vositalari va ko`chmas mulklarini sotish bo`yicha. 
Shuni ham ta’kidlab o’tish joizki, tijorat banklari daromadlarining 
turlari ko’p bo’lib, ularni ko’pincha quyidagi turlarga bo’linadi: 
o 
operastiyalarga oid daromadlar; 
o 
noasosiy faoliyatdan olinadigan daromadlar; 
o 
kutilmagan daromadlarga guruhlanadi. 
Yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, tijorat banklari daromadlarining asosiy 
qismini foiz daromadlari tashkil etadi. Respublikamiz tijorat banklarining foizli 
daromadlari tarkibiga 9 ta asosiy daromad turi kiritilgan
5
: 
o
bankning Markaziy bankdagi hisobvaraqlari bo’yicha olingan daromadlar;
o
bankning boshqa banklardagi hisobvaraqlari bo’yicha olingan daromadlar;
o
sotib olingan veksellar bo’yicha olingan daromadlar;
o
investistiya bo’yicha olingan daromadlar;
o
qimmatli qog’ozlarni sotib olish, sotish hisobvaraqlari bo’yicha olingan 
daromadlar;
o
mijozlarning majburiyatlari bo’yicha olingan daromadlar;
o
mijozlarning majburiyatlari bo’yicha bankning qoplanmagan akseptlari 
5
“ Bank ishi”. Toshkent 2015-yil 

---

bo’yicha olingan daromadlar;
o
ssudalar va lizing operatsiyalaridan olingan daromadlar;
o
REPOoperatsiyalaridan olingan daromadlar.
Shuni ta’kidlash kerakki, qimmatli qog’ozlar bilan bo’ladigan operatsiyalar 
yordamida banklar investistion faoliyatni amalga oshirishlari mumkin bo’ladi. Bu 
esa banklar uchun daromadlarning yangi manbalarini kashf etadi. Undan tashqari 
mablag’larning qimmatli qog’ozlar orqali moliyaviy investistiya evaziga ishlab 
chiqarishga yo’naltirilishi iqtisodiyot o’sishining muhim omillaridan biri bo’lib 
hisoblanadi. Qimmatli qog’ozlar bilan bog’liq operatsiyalarning bizning 
mamlakatimizda yaxshi rivojlanmaganligiga banklar ixtiyoridagi mablag’larning 
etarlicha bo’lmasligi va oqibatda aksiya, obligatsiyalar sotib olishga 
yo’naltirilmasligi ham sabab bo’ladi. Mablag’ mavjud bo’lganda ham 
aksiyalardan keladigan daromad juda pastligi va ko’pgina emitentlar xo’jalik 
faoliyatining ishonchsizligi ham bu sohaning yetarli ishlamasligiga olib keladi. 
Banklar foizli хarajatlarining yana biri kredit va unga bog`liq 
operatsiyalardir. Banklar eng avvalo Markaziy Bankdan, boshqa tijorat 
banklaridan, byudjetdan tashqari fondlardan, bank bo`lmagan moliyaviy 
muassasalardan kreditlar olishi mumkin. Olgan kreditlar uchun to`lanadigan qarz 
foizli хarajatlarga kiradi. Bank avvalgi yillar hisobiga to`lagan foizlar va 
vositachilik yig`imlari, hamda o`tgan yillarda bank mijozlardan ortiqcha undirgan 
foizlar, hamda vositachilik yig`imlarini qaytarishi bilan foizli хarajatlar qiladi. 
Foizsiz хarajatlarga maoshlar va qo`shimcha to`lovlar, uskuna yoki binolarni 
ijaraga olish, хarid qilish, shuningdek boshqa operatsiya хarajatlari kiradi. 
Tijorat banklari omonat bo’yicha to’laydigan foizni o’zlari taqdim etadigan 
ssudalar uchun oladigan ssuda foizidan pastroq qilib belgilaydi. Olingan va 
to’langan foizlarning summalari o’rtasidagi farq banklarning yalpi foydasini 
tashkil etadi. Unga boshqa har xil operatsiyalardan ko’rilgan daromadlar ham 
kiradi. Bank yalpi foydasining bir qismini o’z xarajatlarini qoplashga ishlatadi, 
qolgan qismi esa 
sof foydani 
tashkil qiladi. Bankning sof foizli foydasi uning 
vositachilik faoliyatini aks ettirsa, sof foizsiz foydasi uning ishlab chiqarish rolini 

---

namoyon etadi. Sof foizli foydadan ssudalar bo’yicha yo’qotishlarni qoplovchi 
mablag’larni ajratgan holda, biz ssudalardagi yo’qotish xarajatlaridan tashqari 
hisoblangan sof foydaga ega bo’lamiz. Bundan kelib chiqib shuni ta’kidlash 
joizki, bank xarajatlari hisob tizimida 3 ta umumiy operatsiyalar xarajatlari 
ko’rinishi mavjud: bular - foizlar to’lovi bo’yicha xarajatlar, ssudalardan 
yo’qotishlarni qoplash uchun rezerv xarajatlar va foizsiz xarajatlar. 
Tijorat banklari foydasining shakllanishi jarayonida foydaning xarakterli 
belgilari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu xarakterli belgilarga quyidagilarni 
sanab o’tishimiz mumkin: 
o
tijorat banklari akkumlyatsiya qilingan mablag’larning egalari bo’lmasada, 
shu mablag’larni faoliyat ko’rsatuvchi boshqa xo’jalik yurituvchi sub’yektlarning 
oborotiga joylashtiradilar va foiz shaklida foyda oladilar. 
o
tijorat banklarining foydasi har doim alohida tovar shakliga ya’ni pul 
shakliga egadir, shuning uchun ham u hech qachon tovar substansiyasini 
yo’qotmaydi 
o
tijorat banklari foydasining o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, ishlab 
chiqarish sohasida muomala xarajatlari to’liq foizlar hisobidan qoplanadi. 
Natijada, tijorat banklarida foyda olingan foizlar va muomala xarajatlari 
o’rtasidagi farq sifatida shakllanadi. 

---

2.