Bank foydasi va uning hisobini yuritish

1.
 
TIJORAT BANKLARINI FOYDASINI SHAKLLANTIRISH VA UNI 
TAQSIMLASH TARTIBI. 
Iqtisodiyotning jadallashuvi jarayonida har bir iqtisodiy sub’ekt o’zini old 
o’rinlarda ko’rishni, hamda bozorni egallab, yuqori foyda olib, o’z mavqeyini 
ko’tarishga harakat qiladi. Bu o’z navbatida raqobat muhitini rivojlanishiga sabab 
bo’lib, iqtisodiy sub’ektlar xizmat turlarini kengayishiga, mahsulot sifatining 
yaxshilanishiga va narxlarining pastlashuviga olib keladi. Iqtisodiy sub’ektlar, 
xususan tijorat banklari turli moliyaviy o’zgarishlarga dosh berishi, shuningdek 
bozorda yetakchilikka erishishi uchun, birinchi navbatda moliyaviy barqarorligi 
yaxshi bo’lishi lozim. Ma'lumki, banklar faoliyatining moliyaviy jihatdan 
yaxshiligi, ular foydasining muntazam ko’payib borishi, shu bilan birga ular 
ustidan nazoratning yetarliligi va samaradorligi bank tizimi barqarorligini 
ta'minlash va banklarga bo'lgan ishonchni mustahkamlashning asosiy omilidir. 
Tijorat banklarining moliyaviy natijalari, xususan ularning asosiy 
o’rganiladigan masalaning eng muhim jihatlaridan biridir. Bu tijorat banklari 
foydasini shakllanishi va uni taqsimlash bilan ham bog’liq. Bu natijalar bank 
rivojlanishi uchun, uning uzoq istiqbolga mo’ljallangan rejalarini yaratish, bank 
faoliyatini yanada samarali ishlashi uchun tavsiyalar berish imkoniyatini yaratadi. 
Bank tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar banklar barqarorligini yanada 
mustahkamlash, ularning likvidligini va kapitallashuv darajasini oshirish hamda 
investitsion faolligini kuchaytirish, yuqori xalqaro reyting ko’rsatkichlariga 
erishishni ta’minlash, moliya-bank tizimi qonunchilik bazasini takomillashtirish 
va banklar faoliyatini yanada erkinlashtirishga qaratilgandir. 
Barchamizga ma’lumki, jahonning yirik davlatlarida, qolaversa, jahon 
moliya bozorida yuz bergan moliyaviy inqiroz aksariyat rivojlangan va 
rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotiga sezilarli ravishda salbiy ta’sir 
ko’rsatdi. Qator kredit tashkilotlari bankrotlikka uchradi, ko’plari esa bankrotlik

---

yoqasiga kelib qoldi, ayrim mamlakatlar uchun iqtisodiy barqarorlikni tiklash 
hamon juda og’ir kechmoqda. Eng avvalo ta’kidlash joizki, jahon moliyaviy- 
iqtisodiy inqirozi ko’pgina mamlakatlar bank-moliya tizimi barqarorligini izdan 
chiqardi. Moliya institutlari yirik miqdordagi mablag’larni o’z zararlariga olib 
borib, hisobdan chiqarishga majbur bo’ldi. Tabiiyki, mazkur holat ularga berilgan 
reyting baholarini bir necha pag’ona pasayishiga olib keldi. Shu boisdan, jahon 
iqtisodiyotida yuz bergan moliyaviy inqiroz sabablarini chuqur tahlil qilish asosida 
O’zbekiston bank tizimi samaradorligini xolisona baholash muhim prinsipial 
ahamiyat kasb etadi. 
Bozor munosabatlari sharoitida tijorat banklari ham boshqa xo’jalik 
yurituvchi sub’ektlar kabi faoliyatidan daromad (foyda) oladilar. Tijorat banklari 
foydasining shakllanishi esa bankning ma’lum bir davr ichida olgan barcha 
daromadlari va shu daromadlarni olish jarayonida qilgan xarajatlarning 
o’rtasidagi farqni tashkil etadi. Tijorat banklari daromadi (foydasi)ni tashkil 
etishda markaziy o’rinni shu banklarning daromadlari bilan bog’liq bo’lgan 
masalalar egallaydi. Chunki bozor iqtisodiyoti sharoitida foyda bilan bir qatorda 
daromad degan iqtisodiy kategoriya ham harakat qiladi va biz uning mohiyatini 
ham tijorat banklarida shakllanish xususiyatlarini to’g’ri aniqlash va uning 
iqtisodiyotdagi o’rnini (jumladan, tijorat banklari faoliyatida tutgan o’rnini) aniq 
belgilab olishimiz uchun yana tegishli manbalarga murojaat qilishimiz lozim. 
Iqtisodiyotda mulkchilikning xilma-xil shakllari hukm surayotgan bir 
davrda foydaning, jumladan tijorat banklari foydasining ham iqtisodiy mohiyatini 
to’g’ri aniqlash uchun qiymat kategoriyasining harakati jarayoniga nazar tashlash 
ya’ni ushbu jarayonni chuqur tahlil qilib chiqish kerak. Agar foydaning iqtisodiy 
mohiyatiga bag’ishlangan xorijiy va o’zbekistonlik iqtisodchi olimlarning 
risolalari, ilmiy izlanishlari, ularning ayrim boblari, maqolalari va boshqa 
manbalarini o’rganib, ularni tahlil qiladigan bo’lsak, quyidagi fikrlar borligini 
ko’ramiz: 
Birinchidan, iqtisodiy kategoriya sifatida foydaning moddiy asosi bo’lib 
qo’shimcha mahsulot hisoblanadi va foyda shu mahsulot namoyon bo’lishining 
shakllaridan biridir; 

---

Ikkinchidan, foyda qo’shimcha qiymatning o’z aksini topuvchi sof tashqi 
ko’rinishlaridan biridir 
Uchinchidan, foyda avanslashtirilgan (ma’lum ma’noda sarflangan) qiymatning 
o’zgargan shakllaridan biridir; 
To’rtinchidan, foyda qo’shimcha qiymatning o’zgargan shakli sifatida bir necha 
o’ziga xos xarakterli belgilariga ega. 
Xususan, Sh. Abdullayeva tijorat banklari foydasiga quyidagicha fikr 
bildirganlar: ”foyda - tijorat banklari faoliyatlarining yakuniy natijalarini 
ifodalovchi asosiy ko’rsatkichdir”
3
. Tijorat banklari foydasi yoki faoliyatini zarar 
bilan yakunlagan bo’lsa-zarari, ushbu hisobot davrida (oy, chorak, yil) barcha 
daromadlaridan xarajat hamda soliq va to’lovlarni chiqarib tashlangandan qolgan 
summani tashkil etadi. Buni quyidagicha keltirishimiz mumkin bo’ladi
4
Mamlakatimizda banklarning asosiy daromad manbalari bo’lib kredit 
operatsiyalaridan olinadigan foizli daromadlardir. Tijorat banklarining 
daromadlari mijozlarga qisqa va uzoq muddatlarga berilgan ssudalar bo’yicha 
olinadigan foizlar, ssudalarning o’z muddatida qaytarilmagani uchun mijozlardan 
shartnomada ko’rsatilgani bo’yicha olinadigan yuqori stavkadagi foizlardir. 
Banklarning bu daromadlari ssuda tadbirkorligi daromadlari deb yuritiladi, hamda 
daromadlarning asosiy qismini tashkil etadi. Bank aktiv operatsiyalarining eng 
asosiysi bo‘lgan bu faoliyatdan olingan - «daromad jalb qilingan resurslar 
hisobidan berilgan kreditlar bo‘yicha olingan foizlar bilan jalb qilingan resurslar 
bo‘yicha bank tomonidan to‘langan foizlar o‘rtasidagi farqdan iborat»dir. 
Bank ishini omadli yuritish- uning faoliyatini yaxshi tashkil etilganligiga, 
3
Sh. Abdullayeva “Bank ishi” darslik. Toshkent 2015- yil. 
4
Abdullayev Yo., Qoraliyev T., Toshmurodov Sh., Abdullayeva S. Bank ishi. o‘quv qo‘llanma 2016-yil.