Bajardi: M. Muzaffarova

“Yaqin vaqtlarda rivojlanishi mumkin bo’lgan zona “ esa, ma’lum ta’lim-tarbiya, taraqqiyot bosqichlaridan keyingi rivojlanish darajasini

tushunamiz. L.S.Vigotskiyning ta’kidlashicha, ta’lim- tarbiya taraqqiyotdan oldinda boradi. Taraqqiyot, rivojlanish esa ta’lim- tarbiyadan keyin boradi. Shu sababali ta’lim-tarbiyani bolaning “ erishilgan “ taraqqiyot darajasiga asoslanib emas, balki bolaning “ yaqin vaqtlarda rivojlanishi mumkin bo’lgan darajaga “ asoslanib tashkil qilish lozim.

• Ma’lumki, aqli zaif bola tafakkurining rivojlanmasligi asosida bosh miya po’stloq ostki qismlar faoliyatining buzilishi yotadi. Pedologlar fikricha, aqli zaif bola taraqqiyoti davomida nazariy bilimlarni egallab boradi. Ammo, bolaning aqliy koeffitsiyenti ( IQ ) o’zgarmaydi degan fikrni yoqlab chiqqanlar. Ruhiyatning rivoji og’ir darajadagi aqli zaiflarda ham davom etadi.

• Hatto, aqliy nuqson og’irlashib boruvchi holatda ham ruhiy rivojlanish davom etadi. Bola ruhiyati har qanday og’ir nuqsonda ham rivojlanib borish xususiyatiga ega ekan. J.I.Shifning e’tirof etishicha, “ Aqli zaif bola ruhiyati, normal bola ruhiyati kabi rivojlanish davrlarini boshidan kechiradi. “

Ruhiyatning rivojlanish qonuniyatlariga ta’lim-tarbiya ham ma’lum darajada ta’sir etadi.

• Oligofreniya muammosiga bag’ishlangan adabiyotlarni tahlil qilsak, 2 ta

o’ziga xos oqimni ko’rish mumkin:

• Birinchi oqim tarafdorlarining ta’kidlashlaricha, aqli zaif bola u yoki bu darajada sodda, elementar bilimlarni o’zlashtiradi. Ammo, ular umulashtirish, abstraksiyalash jarayonlarini normal bolalardek bajara olmaydilar. Ruhiyatning qaysi sohasini olmang, taraqqiyotda yuqori darajaga yeta olmaydilar.

• Bularning asosida yetakchi kamchilik bo’lgan umumlashtirish jarayonlarining

zaifligi yotadi.

• Ikkinchi yo’nalish, L.S.Vigotskiy tomonidan ishlab chiqilgan. Ruhiy taraqqiyotni yagona jarayon deb hisoblab, har bir rivojlanish bosqichi undan oldingi rivojlanish darajasiga bo’gliqligini uqtiradilar. L.S.Vigotskiy birlamchi va ikkilamchi nuqsonlarni ajrata bilish zarurligini ko’rsatadi. “ Dastlabki va tez-tez uchraydigan nuqson psixologik funksiyalarning rivojlanmasligidir. Buning asosida xotira, tafakkur, xarakter buzilishlari yotadi. “ Nuqsonli bola ruhiyati rivojlanishinig asosiy belgisi biologik va madaniy rivojlanish orasidagi

bog’liqlikning buzilishidir “, deb ta’kidlaydi L.S.Vigotskiy.

• Boladagi biologik nuqson o’z navbatida madaniy bilimlarni egallashga

to’sqinlik qiladi. L.S.Vigotskiy.nazariyasiga ko’ra, oliy ruhiy funksiyalar xotira, tafakkur, xarakter madaniy rivojlanish mahsulidir. Aqli zaif bola rivojidagi biologik va madaniy sohalarning bir-biridan uzoqlashishi natijasida ulardagi intilish va talablar disgorminik, uyg’un bo’lmagan tarzda shakllanadi.

• S.S. Korsakov 1905-yilda chop etilgan “ Mikrosefallar psixologiyasi “ asarida “ Chuqur darajadagi aqli zaif bolalarda atrofni bilishga bo’lgan intilish shakllanmagan ”- deb ta’kidlagan edi. Bu fikrlarni G.E.Suxareva o’z ishlarida rivojlantiradi. M.G. Blyumina esa, “ Bog’cha yoshidagi oligofren bolalarga bo’shlik, zaiflik, tashabbussizlik, qiziqishlarning yetishmasligi xosdir ” –deb ko’rsatadi. Shuni qayd etish o’rinliki, aqli zaif bolalarda jinsiy yetilish muddatidan birmuncha oldin yuz beradi. Albatta, bu holat nuqsonli mazmun kasb etadi. Shuning asosida sekin-asta barcha ruhiy rivojlanish buzila boshlaydi.

• Aqli zaif bolalar nutqi birmuncha sekin rivojlanib boradi. Buning natijasida aqli zaif bolalar atrofdagilar bilan muomalasi kechikib boradi. Ma’lumki, jamoa bola ruhiyatining rivojida yetakchi omil vazifasini o’taydi. Ammo, aqli zaif bolalar normal tenhgdoshlaridan ajralib, chetda qoladilar. Aqli zaif bola ruhiyatining rivoji ichki va tashqi nohush sharoitlar asosida qiyin amalga oshadi. Asosiy nohush omillarga boladagi qiziqishlarning zaifligini , qiyin uquvchanligini, yomon idrok etishlarini ko’rsatish mumkin. Aqli zaif bolalardagi bunday xislatlar ichki biologic belgilardir. Shular asosida aqli zaif bola, bolalar jamoasidan chetda qoladi.
• L.S.Vigotskiy o’zining 1936-yilda chiqqan “ Taraqqiyot diagnostikasi va qiyin bolalikning pedalogik klinikasi “ asarida quyidagi fikrlarni bildiradi. “Simptom birlamchi nuqsondan qancha uzoq tursa, shuncha oson tarbiyaga , davolashga beriladi “. Bu qo’llanmada nuqsonlilikni erta diagnostika qilishning ahamiyatli ekanligini alohida ko’rsatib o’tadi.

• Muammo yuzasidan salmoqli ilmiy ishlar M.S.Pevzner va V. I. Lubovskiy faoliyatlariga to’g’ri keladi. Ular o’zlarining uzoq yillik kuzatishlari asosida 1963- yilda “ Oligofren bolalarning taraqqiyot dinamikasi “deb nomlangan fundamental asarlaridaaqli zaif bolalarning aqliy taraqqiyotidagi samarali davrlarni ko’rsatib berganlar. Mualliflarning ta’kidlashlaricha, ta’limning dastlabki yilidagi har taraflama pedagogik ta’sirga qaramay, aqli zaif bolalar rivoji sekin amalga oshar ekan. aqli zaif bola taraqqiyotida 3-4 sinflar asosiy rol o’ynar ekan. bu yoshlarda sezilarli siljishlar yuz berar ekan.
• O’smirlik davrida, egallangan bilimlar mustahkamlanib borar ekan. Ammo, bilim egallash bilan, uni amalda qo’llay olish orasida katta farq yuzaga kelar ekan. Aqli zaif bolalarning ruhiy taraqqiyotida yuqori sinflar yetakchi rol o’ynar ekan. albatta, olimlarning xulosalari asosiy aqli zaif bolalar yuqoridagi ayrim yosh davrlariga mos kelmasligi mumkin.

• Chet el olimlari orasida ilg’or fikrli olimlar ham ko’pchilikni tashkil qiladi. Bularga misol qilib, E.Xayssermanni , R.Zazoni, Dj.Uortisni ko’rsatishimiz mumkin. Bu mutaxasisslarning e’tirof etishlaricha, aqli zaif bolalarda ham potensial rivojlanish imkoniyatlari mavjud ekan. Aqli zaif bolalar ruhiyatining rivojlanish dinamikasini buzib ko’rsatuvchi oqimlar ham mavjud. Bularga misol qilib “ chegara “, “ taraqqiyotning to’xtashi “,

“taraqqiyot chegarasi “ , “degreneratsiya nazariyasi “ , “ nuqsonlilik “ , kabi qator noilmiy qarashlarni ko’rsatish
ahloqiy mumkin.
Ammo,ilg’or chet el olimlarining va mamlakatimizning olimlari tomonidan
natijalari yuqoridagi qarashlarning
qo’lga kiritilgan ilmiy tajribalarining
asossizligini allaqachonlar isbot qildi.

• Inson ongining rivojlanishi uning tashqi olamni faol aks ettirishida namoyon

bo’ladi.

• Insonning borliqni (voq’elikni) aks ettirishi – faol jarayondir. Ma’lumki, inson zotining rivojlanishi ob’ektiv borliqqa (vokelikka) va o’ziga faol ta’sir ko’rsatishida sodir bo’ladi. Bolaning katta yoshdagi kishilar bilan tashkil qiladigan amaliy faoliyati, masalan, o’yini, kuzatishi, mehnati, o’qishi, adabiy asarni mutolaa qilishi xamda qiziqishining barqarorlashuvi, iqtidorining takomillashishi va boshqalar uning psixik rivojlanishini ifodalaydi.
• Rivojlanish inson shaxsining tarkib topish jarayonidir. Rivojlanish o’zaro uzviy bog’liq qator bosqichlarda amalga oshadi. Bola aql zakovatining ko’rsatkichi, sifati, xarakteri uning atrofdagi odamlar bilan kundalik munosabatlari va amaliy faoliyatida vujudga keladi. O’zaro ta’sir natijasida unda aqlning ijodiy maxsuldorligi, teranligi, tezligi orta boradi.

• L. S. Vigotskiy yosh psixologiyasiga turli davrlar uchun xarakterli bo’lgan davr inqirozi (krizisi) tushunchasini kiritdi. (Go’daklik davri inqirozi, bir yoshli davri inqirozi, uch yoshli davr inqirozi, yetti yoshli davr inqirozi, o’n uch yoshli davr inqirozi, o’n yetti yoshdagi inqiroz).
• Vigotskiyning shogirdi L. I. Bojovich insonning kamol topishini yosh davrlariga bo’lishda motivlarni asos qilib oldi, shuning uchun xam buni motivatsion yondashish deb atash mumkin. (1- bosqich – chaqaloqlik, II- bosqich – motivatsion tasavvur; III-bosqich – «Men»ni anglash davri va x.).
• D.B.Elkonin tasnifi A.N.Leontevning etakchi faoliyat to’g’risidagi nazariyasiga, har qaysi rivojlanish pallasida faoliyatning biror turi ustunlik qilishi mumkinligiga asoslanadi. Yetakchi faoliyatning inson shaxs sifatida kamol topishidagi roli nazariyaning negizini tashkil qiladi. Shunga asoslanib, D.B.Elkonin yosh davrlarini quyidagi bosqichlarga ajratishni lozim topadi:

• Go’daklik davri bir yoshgacha, asosiy faoliyati – bevosita emotsional

muloqot.

• Ilk bolalik – 1-3 yosh, asosiy faoliyati – predmet bilan nozik xarakatlar qilish (manipulyasiya).
• Maktabgacha davr – 3-7 yosh asosiy faoliyati – rolli o’yinlar.
• Kichik maktab yoshi 7-10 yosh, asosiy faoliyati - o’qish.
• Kichik o’smirlik 10-15 yosh, asosiy faoliyati – shaxsning intim muloqoti.
• Katta o’smirlik yoki ilk o’spirinlik davri 16-18 yosh, asosiy faoliyat – o’qish, kasb tanlash.

• Hozirgi psixologiyaning yirik vakili A. V. Petrovskiy inson kamolotiga, shaxsni tarkib topishiga sotsial-psixologik nuqtai–nazardan yondashib, yosh davrlarining o’ziga xos tasnifini yaratdi. A.V.Petrovskiygacha psixologlar shaxsning bir tekis kamol topishini o’rgangan bo’lsalar, u shaxs shakllanishining prosotsial (ijtiomiy qoidalarga muvofiq) va asotsial (aksil ijtimoiy) bosqichlari ham bo’lishi mumkinligini isbotlab berishga xarakat qiladi: Shaxsning kamol topishi uchta makrofazadan iboratligini qayd etib, 1 – bolalik davriga to’g’ri kelishini, unda ijtimoiy muhitga moslashish, ko’nikish (adaptatsiya) ro’y berishini; 2 – o’smirlarga xos individuallashish; 3-o’spirinlikda, ya’ni yetuklikka intilish davrida o’ziga xos holatlarni muvofiqlashtirish (birlashtirish) xususiyatlari paydo bo’lishini bayon qiladi.