1.Psixik rivojlanishning umumiy va xususiy qonuniyatlarini o’rgangan olimlar.
2. Psixik rivojlanishning umumiy va xususiy qonuniyatlari norma va patologiyada.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1. K.Q.Mamedov,G’.B.Shoumarov “Aqli zaif bolalar psixologiyasi”.
1994-yil.12-16 betlar
2. Под научной редакцией Л.М.Щипицыной, В. М.Сорокин “Специальная психология”. 2003.
152-стр,
3. Под научной редакцией В.И.
Лубовского “Специальная психология”.
Москва 2003. 9-16-стр.
Mavzuning dolzarbligi:
Huquqiy kelajakda
yetuk va barkamol
demokratik jamiyat barpo etish, farzandlarimizni
shaxs etib voyaga yetkazish,
aholining farovonligini oshirish, mustahkam tinchlikni ta’minlash o’ta murakkab va mashaqqatli jarayondir. Bunday murakkab vazifalarni amalga oshirish uchun esa bosqichma- bosqich, izchil
chora-tadbirlar ko’rish talab etiladi. Shuning uchun ham mamlakatning barcha
jabhalarida
aholining turmush tarzini yanada
taraqqiyotni yaxshilash,
ta’minlash, barkamol
farzandlarni voyaga yetkazish kabi ezgu maqsadlarga erishishida har bir yil Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov tomonidan ramziy ifodalanib kelinmoqda.
Bunday ramziy ifodalarning asosiy diqqat markazida kelajak avlod kishilarining har tomonlama muhofazasini va kamolotini ta’minlash masalasi turadi. 2014-yilning Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan “Sog’lom bola yili“ deb e’lon qilinishi bunga yaqqol dalildir. Sog’lom bolani shakllantirishda ta’lim-tarbiya va oilaning roli nihoyatda beqiyos hisoblanishi barchamizga ma’lumdir. Umuman, mustaqillik yillarida mamlakatimizda bolalar salomatligi, ularning barkamol avlod sifatida shakllanishi yo’lida olib borilayotgan sa’y-harakatlar, shu jumladan rivojlanishida nuqsoni bor bolalarga nisbatan ham alohida e’tibor qaratilganligida ham bunday islohotlarning samarasidir.
Shuni alohida
e’tiborga olish lozimki, ta’lim-tarbiya tizimi
O’zbekistonda davlat siyosatining eng ustuvor yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Yurtboshimiz qayd etganidek, “ Bolaning jismoniy va psixologik rivojlanishidagi eng asosiy davr – bu boshlang’ich sinf davridir ”. Shu sababli ham bolalarning , ayniqsa rivojlanishida nuqsoni bor bolalarning ham jismoman, ham psixologik tomondan rivojlanishiga katta ahamiyat qaratishimiz lozim. Biz ta’lim berish jarayonida rivojlanishida nuqsoni bor bolalar va normal rivojlanayotgan bolalarning ruhiy rivojlanishidagi umumiy hamda xususiy qonuniyatlarini albatta inobatga olishimiz zarur. Bu esa o’z navbatida ta’limning yanada sifatli va samarali bo’lishini ta’minlovchi muhim omilidir.
Psixik rivojlanish bu shunchaki oddiy tasodifiy uzviylik emas, balki murakkab ruhiy rivojlanish qonuniyatlaridir. Insonlar avvaldan bu qonuniyatlarni o’rganishga, inson ruhiyatini rivojlanish xarakterini bilishga intilganlar. Shu sababli ham bu jarayonni tushuntiruvchi ko’plab nazariyalar kelib chiqqan.
Bu muammo ayniqsa yosh psixologiyasi va pedagogika psixologiyasida juda dolzarbdir. Bunday qiziqishning sababi pedagogika sohasidagi ta’lim-tarbiya jarayonnini yanada takomillashtirish masalasidir.
Fikrimcha, insonning ruhiy rivojlanish bosqichidan-da hayratlanarli va g’aroyib narsalar bo’lmasa kerak. Zaif va yordamga muhtoj bo’lgan insondan aqlli, ijodkor shaxsga aylanishi bu jarayon ko’p hollarda bizning ko’z o’ngimizda sodir bo’ladi. Biz ko’p hollarda bu murakkab jarayonning guvohi yoki bevosita ishtirokchisi bo’lamiz. Insonning rivojlanishi, uning maktabni tugallashi va yoshlik davriga kelib yakunlanmaydi.
Gerontologiya
sohasidagi
zamonaviy
tadqiqotlarning
ko’rsatishicha,
hattoki qarilik va keksalik davrida ham inson ruhiyatida o’ziga xos sifat
jihatidan o’zgarishlar
ro’y beradi. Buning natijasi ulardagi ijodiy
faoliyatning ma’lum bir o’sish yoki pasayishi bilan kuzatilgan.
Uzoq vaqt davomida maxsus psixologiyada umumiy va xususiy qonuniyatlarni 2 ta mustaqil yo’nalish sifatida o’rganish kerakmi yoki xususiy qonuniyatlarni alohida namoyon bo’lish shakli sifatida qarash lozimmidegan savol muammo bo’lib kelgan. Normal rivojlanayotgan bolalar va nuqsonli bolalar o’rtasidagi farqlarga kata ahamiyat berilgan. Ammo, ular o’rtasidagi o’xshashlik va umumiyliklar esa e’tibordan chetda qolgan.
Bunday munosabat, ya’ni faqat farqli tomonlarinigina e’tiborga olish bevosita turli xil nuqsonli bolalarning ta’lim-tarbiya jarayoniga, hamda jamiyatning munosabatida ham o’z aksini topdi.
Bunday bolalarning potensial imkoniyatlarini rad etish natijasida ta’lim jarayonining faqatgina bolaning aktual rivojlanish zonasigagina qaratilishiga olib keldi. Buning oqibatida esa ko’plab bolalarga ta’limga layoqatsiz, rivojlanishga qodir emas deb qaraldi.
Qator ilmiy-tajriba kuzatishlarining ko’rsatishicha, aqli zaif va normal bolalar taraqqiyoti yagona, umumiy rivojlanish qonuniyatlari asosida amalga oshar ekan. Normal rivojlanishning barcha bosqichlarida dinamik tarzda amalga oshsa, aqli zaif bolalar rivojida birmuncha chetga chiqish ko’zga tashlanar ekan. Aqli zaif bolalar rivojlanishi bosh miya nuqsoni asosida kechar ekan.
Demak, aqli zaif bolalar markaziy asab tizimining turli tomonlari, ruhiy jarayonlar adinamik tarzda rivojlanadi. Bu borada L.S.Vigotskiyning “birlamchi” va “ikkilamchi” nuqsonlar nazariyasi, “erishilgan” va “yaqin vaqtlarda rivojlanishi mumkin bo’lgan daraja” haqidagi katta ishlari nihoyatda katta ahamiyat kasb etadi. Birlamchi nuqsonlar deganda bosh miyaning turli salbiy ta’sirotlar oqibatida organik buzilishini tushunamiz. Bunday salbiy ta’sirotlarga turli jarohatlar, urilishlar, kasalliklar kiradi. Bularning barchasi bosh miyani u yoki bu darajada zararlaydi. Yuqoridagi birlamchi nuqsonlar ta’siri ostida ikkilamchi nuqsonlar yuzaga keladi. Bunday nuqsonlarni ikkilamchi hosilalar deb ham yuritiladi. Ikkilamchi nuqsonlarning mazmuni, asosan birlamchi nuqsonlarning chuqurligiga, yuz bergan vaqtiga ko’p jihatdan bog’liq. Ikkilamchi nuqsonlar bevosita aqli zaif bola shaxsidagi turli o’zgarishlardir. “ Erishilgan ” ( aktual ) taraqqiyot zonasi deganda tekshirilayotgan vaqtdagi bolaning taraqqiyot darajasi tushuniladi
