Badiiy tahlil asoslari

Birinchisi
kengma’nodabo’lib, 
psixikholatningvaqtinchalikanglanmaganyoanglashqiyinbo’lganyokiumumanangla
bbo’lmaydiganko’rinishidir. 
Mazkurholatningo’zihamikkixiltushunchanikeltiribchiqaradi: 
anglashmumkinbo’lganvamustaqilholatdamavjudbo’lganongsizlik. 

---

Ikkinchisi
muqarraro’zgarmas, 
torma’nodagiongostipsixologiyasihisoblanadi. 
Buanglashmutlaqoqiyin, 
jilovlashmumkinbo’lmaganongsizlikshaklibo’lib, 
Freyduniinsonpsixologikfaoliyatining 
«engtuban» 
yoki 
«engoliy» 
tarzdanamoyonbo’lishi, 
debtushuntirgan
3
.Psixoanalizinsonningonglivaongostijarayonlaridankelibchiquvchi
faoliyatitabiatinimaxsusistilohlaryordamidatushuntiradi. 
Bungako’ra, 
insonintilishvaistaklariniharakatgakeltiruvchikuchlibido (libido), debnomlanadi. 
Freydningqaydetishicha, 
«libido-psixikfaoliyatningdvigateli» 
hisoblanib, 
uningasosidainsonninganglanmaganseksualmayllariyotadi
4
. 
ButushunchaFreydningizdoshlaritomonidanrivojlantirilgan. 
AgarFreydlibidoistilohiostidafaqatinsongaxosbiologikintilishlarnitushunganbo’lsa, 
A.Adler, 
K.Yung, 
Ye.Frommlarinsongaxosbarchaistaklarini 
(xususan, 
hokimiyatga, 
boylikka, 
maishiyturmushga) 
libidoasosidatalqinetishgan. 
MazkurtushunchaningharikkitalqiniSharqinsonshunoslikilmidaazaldanborbo’lgans
hahvattushunchasigato’g’rikeladi. 
Chunkisharqdashahvattushunchasitorma’nodainsonningjinsiymayllarini, 
kengma’nodaumumannafsoniyistaklariniifodalaydi.Psixoanalizo’zagidalibidoturga
ninsonfaoliyatiniId, 
Yego, 
Superegodebnomlanganuchtushunchaningsistematikmunosabatinatijasi, 
debhisoblaydi. 
Idijtimoiyqoidalarnitanolmaydigan, 
insoniyatyokiinsonhayotiningilkdavrlaribilanbog’liqbo’lganprimitivxirsiyintilishlar
inio’zidamujassamlovchitushuncha. AniqroqaytgandaIdtafakkurdanmutloqxolio’z-
o’zichatiyilishxususiyatigaegabo’lmagannafsdir. 
Freydgako’ra, 
Id 
(u-it) 
libidoningasosiyenergiyamanbaidir. 
Shuningdek, 
birinson 
(individuum) 
hayotiniumuminsoniyat 
(universum) 
hayotiningbiologikmodeli, 
debbilganZ.FreydIdningjilovbilmasintilishlarinegizidao’zining «Yedipkompleksi» 
konsepsiyasiniilgarisuradi. 
BundaShohYediphaqidagiqadimyunonmifologiyasisyujetiniasosqiliboladi. 
/ayriixtiyoriytarzdaotasinio’ldirib, 
o’zonasigauylanganYedipqismatinibutuninsoniyatuchunxarakterlihodisasifatidatal
qinetadi. 
Uningfikricha, 
o’ziningongostiistaklaridang’ofilYedip, 
aslidaijtimoiyvoqyelikkaxossababvaoqibatlarnatijasidaemas, 
anglanmagannafsoniyintilishlari 
(Id) 
boisshuholatgatushgan. 
Uningcha, 
umuminsoniyat hayoti modeli(universum)ning bir bo’lagini tashkil etuvchi Yedip 
holati har bir inson (individuum) bosib o’tishi muqarrar bo’lgan holatdir. Shu 
konsepsiyasiga asosan Freyd 3-4 yosh orasidagi go’dakda seksual intilishlar 
mavjud; go’dak uchun dastlabki seksual qoniqish obyekti bo’lib uning onasi 
xizmat qiladi, degan xulosaga keladi. Ya’ni, 3-4 yoshli go’dak ayni g’ayrishuuriy 
istaklari sabab, o’z otasini raqib sifatida yo’lidan olib tashlashni istaydi. Freyd 
xuddi shu yoshdagi qiz bolada ayni holatning teskarisi mavjud, deb hisoblaydi.Uni 
Yedipning qizi Yelektra nomi bilan bog’laydi va mazkur psixologik jarayonni 
«Yelektra kompleksi», deb ataydi. Yedip yoki elektra kompleksiga xos holat 

---

muayyan tashqi ta’sir natijasida insonning keyingi faoliyatida bevosita rol 
o’ynaydi. Buning ijobiy yoki salbiy natija berish masalasini psixoanaliz Id – Yego- 
Superego munosabati bilan bog’lab tushuntiradi.
5
Yego istilohi ostida psixoanaliz 
Id va Superego o’rtasida vositachilik qiluvchi, ijtimoiy–axloqiy nuqtai nazardan 
ideal darajaga yetgan inson fenomeni bilan, tuban nafsoniy fenomen markazda 
turuvchi psixologik faoliyat shaklini tushunadi. Bir so’z bilan aytganda, Yego 
muayyan individuumning jamiyat yoki tashqi muhitdagi qiyofasi. Yego va Id 
munosabati Freyd tomonidan shunday tushuntiriladi: «Id va Yego aro munosabat 
suvoriy va ot o’rtasidagi munosabatga o’xshaydi. Farq shundaki, suvoriy otning 
kuchidan foydalanar ekan, o’z xohishini aqli va kuchi orqali amalga oshiradi. Yego 
ham Idning kuchidan foydalanadi. Faqat buni o’zining kuchi vositasida emas, balki 
har ikki kuchni birlashtirish yo’li bilan amalga oshiradi. Yanada aniqroq 
qiyoslaganda, suvoriy otini xafa qilmaslik uchun uning istaklarini bajarganidek, 
Yego ham Idning kuchini muayyan maqsadga yo’naltirar ekan, bu aslida Idning 
ham istagi bo’ladi».
6
Demak, Id va Yego munosabatida Yego o’z-o’zicha
mustaqil, shu bilan birga mutloq ozod bo’lmagan psixologik holatni ifodalydi. 
Ya’ni Yego ko’p o’rinlarda Idning tiyiqsiz, o’ta murakkab istaklarini nazorat 
qiluvchi maqomida turadi. Ammo, shunga qaramasdan uning faoliyatini Idning 
qutqularidan xoli, deb bo’lmaydi.
Psixoanalizda Superego «Oliy-men» yoki «Ideal-men» deb ham yuritiladi. 
Superego ko’p jihatdan oliy nozir funksiyasini bijaradi. Id va Yego harakatlarini 
nazorat qilar ekan, bu harakat individuumning umumfaoliyatida ba’zan ijobiy, 
ba’zan esa salbiy natijalar berishi mumkin. F.Bassin, M.Yaroshevskiylar 
tomonidan berilgan mazkur tushuntirish Superego talqin doirasini yanada 
kengaytiradi, aniqlashtiradi: «Agar Yego Idning foydasiga biron harakatni amalga 
oshirsa yoki biror qarorga kelsa-yu, bu Superego xohishiga zid bo’lsa, unda Yego 
vijdon azobi, gunohkorlik iztirobi shakllarida jazo oladi».
7
Umuman, psixoanalizda 
Id insonning genetik, biologik, Yego individual-shaxsiy tajribalari, Super-ego esa 
o’zgalar (oila, ijtimoiy muhit)ning ta’siri sifatida vujudga keldi, deb tushuntiriladi. 
Shu ma’nodaki, Id sof biologik, Super-ego sof ijtimoiy asosga ega bo’lsa, Yego 
ham biologik, ham ijtimoiy omillarga ega bo’lgan tushuncha hisoblanadi. Bu uch 
tushunchaning sistematik birligi Freyd tomonidan «Yerkin assosiasiya» 
konsepsiyasi hosilasi, deb tushuntiriladi. «Yerkin assosiasiya» o’z xarakteriga 
ko’ra, inson hayotining o’tish bosqichidan energiya olsa-da, aslida universal 
funksiya bajaradi.Freyd o’z faoliyatining boshlang’ich davrida parijlik nevrolog 
Sharko bilan hamkorlikda mijozlarini gipnoz usulida davolar ekan, «Yerkin 
assosiasiya» tomonidan keladigan ruhiy iztiroblarni bemorda katarsis holatini 
tug’dirish orqali davolashga uringan edi. Katarsis Freydning kasbdoshi doktor 
Breyr tomonidan qadim yunon faylasuflarining estetikaga doir atamalaridan 
o’zlashtirilgan bo’lib, bu usul bemorni ichki iztiroblarini to’kib solish orqali 
poklashni ko’zda tutar edi. Gipnoz esa mijozning tortinish, xijolat chekish 
hislaridan ozod qilish uchun qo’llangan. Ammo bu usul, gipnoz holatidagi 
.
. 

---

mijozning 
ixtiyorsiz 
ravishda 
psixoanalitik 
talablariga 
bo’ysundirishini 
anglangach, samarasiz deb topiladi. Psixoanalizning sistemaga tushishi, muayyan 
natija berishi «Yerkin assosiasiya» va Id, Yego, Super-ego aro bevosita 
munosabatda aks etadi. Ruhiy bemorlik yoki ruhiy bezovtalikning ildizlari, 
psixoanalitik talqinga ko’ra, insonning ongsizlikka asoslanuvchi assosiativ 
ekskurslari bilan bog’liq. Yekskurs masofasi qanchalik uzoq, anglanmagan
voqyelik qanchalik murakkab va chigal bo’lsa, uning oqibati ham shunchalik og’ir 
bo’ladi. Oqibatning salbiylik darajasi sababning hajmi bilan belgilanadi. 
Psixoanaliz metodi ong ostidagi assosiativ dunyo aro yo’lga chiqib, ruhiy iztirob 
sababini aniqlash va uni ongga yetkazishdan iborat. Bu nihoyatda og’ir jarayon. 
Chunki anglanmagan ruhiy iztirob qachonlardir inson psixologiyasida paydo 
bo’lgan kuchli istak yoki qo’rquv bo’lib, ularning ilk kurtaklari Idda boshlanadi. 
Bunday favqulodda holatni talqin eta boshlagan Yego uni Super-egoga uzatadi. 
Super-ego esa ayni holatni tashqi muhit mezonlari bilan qiyoslaydi. Muqoyasa
natijasi ijobiy chiqsa, muammo yechiladi va bu hyech qanday ruhiy tushkunlikka 
olib kelmaydi. Agar muqoyasa natijasi salbiy chiqsa, kurtak holatidagi iztirob ayni 
holatda Yegoga qaytariladi va uning yo’liga Super-ego tomonidan to’siq qo’yiladi. 
Iztirobning yuqoriga bo’lgan harakati to’siqqa uchrab, taqiqlangani bilan ish 
tugamaydi. Arosatda qolgan Yego uni yana Idga qaytaradi va kurtak holatidagi 
iztirob Id maydonida yuksala boshlaydi. Shu darajada yuksaladiki, endilikda uning 
ko’lami Yegoni ham, Super-egoni ham qamrab olishi hyech gap bo’lmay 
qoladi.So’z yuritilgan jarayon, psixoanalizga ko’ra, uch shaklda maydonga chiqishi 
mumkin. Bularning birinchisi sirli g’oyib bo’lishi (vo’tesneniye), deb nomlanadi.
8
Anglanmagan iztirobning ongdan quvilishi bilan bog’liq holatini ifodalaydi. U 
ong ostiga tushgach, inson faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi, kuchli ruhiy 
qiynoqlar, hatto ruhiy xastalikni keltirib chiqaradi. Ikkinchisi regressiya deb 
nomlanadi va Id darajasida faoliyat yurgizar ekan, insonning aqliy faoliyatini 
inqirozga uchrashiga sabab bo’ladi. Oqibatda inson yashirin iztirob iskanjasida 
qolib ketadi. Masalan, o’sha anglanmagan iztirob inson o’tmishidagi shamoldan
qo’rqish holati bilan bog’liq bo’lsa, u yetmishga kirganda ham shamoldan 
qo’rqaveradi. Uchinchisi esa sublimasiya bo’lib, psixoanalizda yuzaga chiqmagan 
inson istaklarining shaxs va jamiyat uchun favqulodda namoyon bo’lish shaklidir. 
Bu jihat, asosan, yuksak darajadagi ijodiy faoliyat ko’rinishida namoyon bo’ladi. 
Freyd qarashlariga ko’ra, yuqorida tushuncha berilgan har uchala holat 
ostida insonning amalga oshmagan jinsiy mayllari yotadi. Neofeydistlar ayni 
masalada Freyd qarashlarini chuqurlashtiradilar. Ya’ni ong osti faoliyati energiya 
manbai deb, individuumning barcha biologik, ijtimoiy, iqtisodiy istak va 
intilishlarini tushunadilar (xususan, K.Yung. A.Adler, Ye.Fromm).Psixoanaliz ayni 
jarayonlarning namoyon bo’lishga doir bir necha murakkab manbaviy nuqtalarni 
kashf etgan. Ularning har biriga nisbatan muayyan tahlil usullarini ishlab chiqqan. 
Bunga ko’ra, insonning amalga oshmay qolgan intilishlari inson hayoti va 
faoliyatning turli bosqichlarida turli shakllarda namoyon bo’ladi. Bularning 
birinchisi va psixoanalizda anchayin keng ishlangan shakli tush bo’lib, Z.Freyd 

---

bunday o’ziga xos voqyelik tahlilini inson ong osti dunyosiga eltuvchi «shohona 
yo’l» (via regia), deb atagan.
9
Tushlarning hyech qanday ma’no va mantiqni tan 
olmaydigan sirli tabiatida inson ong osti dunyosida tinimsiz harakatda bo’lgan 
jilovbilmas istaklarining simvollari, belgilari mavjud, deb qaragan. U yozadi: 
«Tush haqidagi mengacha bo’lgan turlicha talqinlardan qat’i nazar, tushning 
murakkab va tushuniksiz dunyosi ostida muayyan ma’no yotadi. Faqat ma’no qulfi 
aniq talqin yo’li bilan ochilishi mumkin. Talqin metodi shunga asoslanadiki, 
xotirada 
saqlanib 
qolgan 
tush 
mazmuni 
yo 
boshqa 
mazmun 
bilan 
chambarschaslikda yopiq qulfga nisbatan kalit bo’ladi yoki tushning bir butun 
mazmuni yashirin mazmun uchun simvol vazifasini o’taydi»
.
.Freydning 
izdoshlaridan biri Yerix Frommning fikricha: «Aksariyat tushlarga xos umumiylik 
shundaki, ular uyg’oq ong mantiqini, qonun qoidalarini tan olmaydi. Tushda 
zamon qonuniyatlari o’z ma’nosini yo’qotadi. Chunki tushda biz qachonlardir 
vafot etgan odamlar bilan muloqotga kirishamiz, o’tmishda bo’lgan voqyealarga 
guvoh bo’lamiz yoki vaqt nuqtai nazaridan katta farqqa ega bo’lgan ikki mustaqil 
voqyeaning bir zamon ichida sodir bo’lganini kuzatamiz. Shuningdek, makonlarga 
xos qonun-qoidalar ham tushda o’z qiymatini yo’qotadi. Biz eng kichik lahza 
ichida ulkan makon chegaralarini bosib o’tamiz yoki bir paytning o’zida bir necha 
makonda «mavjud» bo’lishimiz mumkin. Tushda ikki odam bir kishida va ayni 
paytda bir odam ikki kishida namoyon bo’lishi yoxud bir kishi tamoman boshqa 
kishiga aylanib qolishi ... uyg’oqlikda mutlaqo xayolga kelmagan kishilar, 
voqyealar, bilim va tajribalar tushda kashf etilishi mumkin».
11
Psixoanalizga ko’ra, 
tushlar ong ostida mavjud bo’lgan, ammo to’g’ridan-to’g’ri namoyon bo’lish 
imkoniyati cheklangan inson intilishi va istaklarining ramziy ishoralariga kalit 
vazifasini o’taydi. Bunday kalitga ega bo’lish uchun esa, chuqur psixoanalitik 
tadqiq talab etiladi. Z.Freyd o’zining psixoseksuallik nazariyasiga asosan tush 
bilan bog’liq talay simvollarning lug’atlarni ishlab chiqqan. Masalan, «Silliq 
devorli uy»- erkakni «zinali uy»-ayolni; suv bilan bog’liq tushlar – to’lg’oqni; 
tayoqlar, shamsiyalar, havo sharlari – shahvoniylikni; tishning sinishi - jinsiy
ma’nodagi tartibsizlik uchun jazoni bildiradi va h.k. Frommning yozishicha: 
«Freyd nafaqat tush tabiatini belgilashiga urindi, balki tushning uyg’oqlikda 
taqiqlangan inson irrasional istaklarining amalga oshish maydoni ekanligi haqidagi 
o’zigacha bo’lgan qarashlarni asoslab berdi»
12
.Freyd tadqiqotlarida turli-tuman 
tushlar, ularning tabiati va talqin darajasidagi farqlar haqida fikr yuritiladi. 
Individuum faoliyatini tashkil etuvchi uch sistematik birlik Id-Yego-Super-ego
tush olami aro tom ma’noda faol harakatda bo’ladi. Inson uxlayotganda uning real 
ongi harakatdan to’xtasa ham, bu sistema «ishlayveradi». Yendilikda nazoratlar, 
taqiqlashlar, ziddiyatlar tush dunyosi ichra davom etadi. Biroq bunday konflikt 
shakllari o’z dunyosiga yarasha, ya’ni: «Tushda o’zaro zid ikki tasavvur ayni bir 
elementda namoyon bo’ladi. «Yo’q» so’zi baayni tush leksikasida mavjud emas. 
Bu holat tushda o’ta g’ayrimantiqiy tarzda ifoda topadi. Bitta voqyea yoki syujet 
bir paytning o’zida muayyan intilishning ham iqroriga, ham inkoriga xizmat 

---

qildi».Z.Freyd tushga xos bu holatni «ixtiyoriy konflikt», deb ataydi. Uningcha, 
tush voqyeligida «yo bunday yoki unday» qoidasi emas, «bunday va bunday 
qoidasiga asoslanuvchi konflekt shakli xosdir».Z.Freyd tush tabiatidagi bunday 
o’ziga xosliklardan kelib chiqib, uning ochiq va yashirin mazmun aro 
munosabatini uchta kategoriyaga ajratadi. Bularning birinchisi aqlga to’g’ri 
keladigan, tushunarli tushlar. Ikkinchisi, aqlga to’g’ri keladigan, tushunarli, ammo 
g’alatiroq tushlar. Chunki biz bunday tushlar mazmunining ongli hayotimizga 
bog’liq nuqtalarini topa olmaymiz. Uchinchisi, aqlga to’g’ri kelmaydigan, tushunib 
bo’lmaydigan, chigal va murakkab tushlar. Psixoanaliz ushbu har uch kategoriyaga 
oid tushlar ustida ishlar ekan, yuqorida so’z yuritilgan metodik prinsiplarga
asoslanishni tavsiya etadi.Fikrlar tushunarli bo’lishi uchun bir tushning 
psixoanalitik tomonidan olib borilgan talqin jarayonini kuzatamiz. 
28 yoshli advokatning tushi: 
-Tushimda oq otga minib harbiy ko’rik qabul qilyapman. Askarlar izdihomi 
meni sharaflamoqda.
Tush syujeti bor-yo’g’i shu. Jo’n yondashganda bu shunchaki bir tush 
bo’lsa, psixoanaliz usuli bilan yondoshganda tamomila o’zgacha talqin topadi. 
Kishining xayoliga kelmaydigan sirlarini namoyon qiladi.Psixoanalitik bilan 
kechgan uzoq muloqotdan ma’lum bo’ladiki, advokat yoshligida o’sha nimjon, 
qo’rqoq va uyatchan bola bo’lgan. O’z tengdoshlari uni ayni sababdan
kamsitishgan. Shuningdek, otasining jismonan baquvvatligi, o’ktamligi va o’ziga 
bee’tiborligi bolani bundan ham kuchliroq iztirobga solgan. Bola ojizligi bois
o’ziga nisbatan nafrat hissini tuygan. Ayni paytda hammadan kuchliroq, o’ktamroq 
bo’lishini orzu qilgan. Orzulari ro’yobini buyuk sarkarda Napoleon siymosida
ko’rgan. U bilan bog’liq ma’lumotlarni o’rgangan, rasmlarni yiqqan. Oradan bir-
ikki yil o’tib, jamiyatda o’rnini topa boshlagach, Napoleon haqidagi orzulari, 
intilishlari uning uchun ortiqcha bo’lib qolgan. Bular advokatning psixologik holati 
bilan bog’liq assosiativ voqyelik. +achonlardir Super-ego tomonidan noto’g’ri 
topilgan, Yego tomonidan Idga yo’llangan bolalikdagi hissiyot. Advokat bu haqda 
allaqachon unutib yuborgan. Biroq advokatning ayni damdagi hayotida shunday 
voqyealar sodir bo’lgan: Ishda boshlig’i bir xatosi uchun unga tanbeh bergan. 
Advokatni bu holat bir oz cho’chitgan. Ammo tez orada ushbu holatining to’g’ri 
izohini topgan va boshliq bilan bo’lgan voqyeani esdan chiqargan. Shunga 
qaramasdan ishda o’zini horg’in sezgan. Ishdan so’ng kinoga borgan. Kino 
qahramonining qashshoqligi, azobu uqubatlari va, nihoyat g’alabaga erishishi 
voqyealarini tomosha qilgan, hatto yig’lagan. Shundan so’ng mijoz uyquga yotgan 
va bizga ma’lum tushni ko’rgan.Yechim shunday: Advokat bolalgidagi 
uyatchanlik, qo’rqoqlik hissi (Id)dan nafratlangan, iztirobga tushgan. Real muhit 
(oilasi, atrofdagilar)dan najot bo’lmagach, u (Yego) butun najotni o’z 
fantaziyasidan qidirgan. Jamiyatda qisman o’rnini topgach, u (Superego) o’zining 
xayoliy dunyosidan qocha boshlagan va u haqdagi tasavvurlarini quyi (Id)ga 
yo’naltirgan. Ammo 28 yoshda ham to’la shakllanib ulgurmagan Yego arzimas 
tashqi ta’sir (boshliqning tanbehi, kinofilm) oqibatida bolalik hayotini qo’msab 
qolgan. Bu holat ongli faoliyatda anglanmagan, balki ong ostida, tushda ishora 
bergan. Bu o’rinda psixoanalitikning vazifasi anglanmagan ong osti holatini 

---

mijozga anglatish va uni ismsiz iztirobdan xalos etishdir.Psixoanaliz o’ta muhim 
sanaydigan holatlardan yana biri Freydning «Kundalik hayot psixopatologiyasi» 
asarida tatqiq etilgan faoliyatlar tizimidir
14
. Mazkur tizim o’z nomi bilan inson 
faoliyatini barcha hududsiz kengliklari bo’ylab qamrab oladi. Tadqiqotda shunday 
holatlardan bir nechtasi xususida fikr yuritilgan. Bular quyidagilar: «O’z ismini 
unutish», «Xorijiy so’zlarni unutish», «Ot va fe’llarni unutish» «Bolalikni xotirlash 
va qoliplovchi xotiralar haqida» «Noto’g’ri talaffuz» «Xato sanash va xato 
yozish», «Taassurot va burchlarni unitish» «Ixtiyoriy «xatokorlik» faoliyati» 
«Simptomatik hamda tasodifiy faoliyat», «Adashib xato qilish» «Rejalashtirilgan 
xatokor faoliyat» «Tasodifiyatga ishonish va xurofiylik».Freyd bunday faoliyat 
shakllarini o’rganar ekan: «Ular qachonlardir ongda paydo bo’lib, keyin undan 
quvilgan, ammo o’zini namoyon qilish qobiliyatini tamomila yo’qotmagan 
fenomenlardir», degan xulosaga keladi.
15
Yuqorida sanab o’tilgan faoliyat shakllari 
inson hayotiga bo’lgan ta’sir darajasi, struktural o’ziga xosligi, sodda yoki 
murakkabligi jihatdan bir xil emas. Ularning biri o’ta jo’n va ko’p
takrorlanadigan, boshqasi esa o’ta murakkab va nihoyatda kam uchraydigan holat 
bo’lishi mumkin. Lekin, shunga qaramasdan, Freyd kelgan xulosa ularning har biri 
uchun xarakterli hisoblanadi. Mazkur faoliyat shakllarining yana bir muhim jihati: 
«ularning sog’lom odamlar kundalik turmush tarzida uchraydigan arzimas ruhiy 
holatlar» ekanida ko’rinadi.
16
Freyd yuqorida sanab o’tilgan holatlarning har birini 
o’nlab misollar bilan asoslashga uringan. Shulardan birini ma’lumot uchun 
keltiramiz. Bu misol bevosita Freydning o’z hayoti bilan bog’liq
17
. U yozadi: 
«Tez-tez xabar olib turadiganim bir bemorning eshigiga yaqinlashar ekanman, 
qo’ng’iroq tugmasini bosish o’rniga beixtiyor cho’ntagimdan o’z kvartiram kalitini 
chiqarardim. Uyatdan kalitni cho’ntagimga yashirayotib, o’zimda ro’y bergan bu 
holatning – «Ixtiyoriy xatokorlik faoliyati» ekanini anglardim. Bu holat mening 
ongim ostida mavjud «bu yerda men o’zimni uydagidek his qilaman», degan 
fikrdan dalolat edi».
18
Freydning inson kundalik faoliyati ustida o’tkazgan 
tajribalaridan chiqargan xulosasi shunday: inson faoliyatida tasodifiy holatlar 
bo’lishi mumkin emas; har bir «xato» o’zining muayyan tarixiga ega; inchinun
,
bunday xatolar ostida insonning ong osti istak va intilishlari yotadi. Xususan, 
nimanidir tasodifan unutish, ixtiyoriy istak tarzida, shu narsani eslashni 
istamaslikdan kelib chiqadi.Inson faoliyatining yana bir psixoanaliz asoslashga 
uringan yashirin jihati Freydning «/ayriodatiy lazzatlanish tamoyili» asarida o’z 
aksini topgan. Bunga ko’ra, insonning o’z vujudini saqlash, uzoq yashashga, 
hayotdan lazzat olishga bo’lgan istaklariga zid ravishda, o’z vujudini mahv etaroq, 
o’limga intilishdan lazzatlanish istagi ham mavjud. Bu istak hayotga bo’lgan istak 
bilan parallel ravishda, teng proporsiyada yashaydi. Freydning fikricha, inson 
yoki insoniyat hayoti faqat dinamik-progressiv qonuniyatlarga asoslanmaydi, balki 
uning uchun permanent (aylanma harakat) qoidasi xosdir. Sof biologik instinktlar 
. 

---

boshqaruvida bo’lgan hayvonot, go’daklar va nevrotik holatdagi kishining o’sish, 
yangilanishdan ko’ra, biror narsa yoki hodisaning takroriga ko’proq ruju qo’yishi 
bunga misol bo’ladi. Freyd bunga qushlarning, baliqlarning dastlabki makonlariga 
qayta-qayta intilishlarini yoki bolaning bir ertakni takror-takror eshitishini yaxshi 
ko’rishni misol qilib keltiradi. O’rta asr italyan adibi Tarkvato Tossoning «Ozod 
etilgan Iyerusalim» asaridan quyidagi voqyeaga ayni ruhiy holat ifodasi sifatida 
qaraydi. Ya’ni asar qahramoni Tankred jangda tasodifan seviklisi Klorindani 
o’ldirib qo’yadi. Uning dafn marosimi o’tar-o’tmas Tankred qo’rqinchli, 
sehrlangan o’rmonga yo’l oladi. U yerda baland bir daraxtni qilichi bilan chopib 
tashlaydi. Shunda daraxtdan qon tomchilab seviklisi Klorindaning alamnok ovozi 
eshitiladi. Joni daraxtga sehrlangan Klorinda Tankredning o’ziga yana azob 
berayotganidan noliydi. Freydning talqiniga ko’ra, Tankred o’z sevganini tasodifan 
o’ldirmagan, balki bu bilan o’zining ongi ostidagi yashirin istaklarini ikkinchi bor 
ro’yobga chiqargan. Daraxtni ham go’yo ayriliq iztiroblari bergan g’azabdan 
qutulmoq uchun beixtiyor chopgan bo’lsa-da, aslida sevgilisiga ikkinchi marta 
ozor berib, uning azobi evaziga azoblaridan xalos bo’lgan, hatto rohatlangan. 
Bunday g’ayrimantiqiy holatlarni Freyd shunday asoslashga urinadi: «Agar biz 
faktlarga asoslanadigan bo’lsak, barcha tirik jonzot botiniy sababiyatlar bois 
o’ladi, ya’ni organik modda noorganik moddaga aylanadi. Demakki, har qanday 
tiriklikning asl maqsadi alal-oqibat o’lim tomon yo’nalgan bo’ladi»
19
. Uningcha, 
inson tabiatidagi aylanma harakat (permanent) tizimi hayotning davomiyligini 
ta’minlaydi. Har qanday tirik jonzot hayotining davomiyligini ta’minlashga intilar 
ekan, bunga o’z tirikligini mahv etish evaziga erishadi. Uning o’limga tomon 
harakati hayotga bo’lgan intilish niqobi bilan o’ralgan bo’ladi. Freyd insonning 
hayotga bo’lgan intilishlarini Yeros, o’limga bo’lgan intilishini esa Tanatos
20
instinkti, deb ataydi. Bir qarashda, hayot va o’lim abadiy kurashda, bular 
o’rtasidagi murakkab kontrast hayot dialektikasini belgilaydigandek tasavvur 
beradi. Ammo Freyd ushbu zohiriy kontrast asosida o’zgacha mazmun-estafeta
prinsipi bor, deb hisoblaydi. Yeros bilan ifodalanuvchi jinsiy mayllar o’zidagi 
hayot elementlarini boshqa organizmga uzatar ekan, yangi hayot shaklini 
maydonga keltiradi. Shuning barobarida o’zi va yo’ldoshining o’limga tomon 
harakatlarini ta’minlaydi. Bu jarayon Yeros va Tanotos o’rtasidagi doimiy va 
ixtiyoriy munosabatdir. Barcha harakatlar markazida turuvchi libido mohiyatini 
faqat Yeros funksiyasi emas, balki Yeros va Tanatos aro sistematik butunlik 
funksiyasi tashkil etadi. Shu ma’noda, libido insonning hayotga bo’lgan 
intilishlaridan qanchalik lazzatlansa, o’limga tomon intilishlaridan ham 
shunchalik lazzatlanadi.Bunday aylanma harakat jarayoni Yeros va Tanatos 
funksiyasi aro tenglik bo’lganidagina normal hisoblanadi. Bu ikki kuch 
munosabatida tenglik muvozanati buzilganda esa, individuum hayoti uchun 
anormal holat yuzaga keladi. Muvozanatning buzilishi qay darajada bo’lsa, uning 
oqibati ko’lami ham shunday bo’ladi. G’ayriodatiy lazzatlanish tamoyilining 
funksional shakllari oddiydan murakkabga, sarkashlikdan vahshiylikkacha bo’lgan 

---

bepoyon makon va zamon ko’lamiga ega. Chekish, ichish, qimorvozlik, betartib 
turmush kechirish kabi qator umuminsoniy qusurlar mazkur tamoyilining eng 
oddiy va kundalik shakli hisoblanadi. Inson aqlan bunday qusurlari vositasida o’z 
hayotini yemirayotganini ko’pincha anglamaydi. Ayni faoliyatlarni amalga 
oshirayotib, hayotdan zavqlanishini, unga bo’lgan intilishini qo’ymaydi. Bunday 
tushuncha uni hatto narsissizm, sadizm, mozaxizm, nekrofillik
21
kabi anormal 
holatlarda ham tark etmaydi. U o’z holatini hayotiy funksiya, deb anglaydi. Yerix
Fromm ayni holatga doir shunday misol keltiradi. «Tabiatida sadistik istak 
mavjud bo’lgan ota bolalarini tez-tez jazolab turishga, ular bilan qo’pol muomala 
qilishga, moyil bo’ladi. Lekin u bolalarini urar, jonini og’ritar ekan, bu ishini bola 
tarbiyasidagi eng samarali usul, deb ishonadi. Uning maqsadi bolalarida ezgulik, 
yaxshilik fazilatlarini kuchaytirish bo’ladi. Aslida esa, ota bu bilan bolalarini 
tarbiyalashni 
emas, 
o’zining 
sadistik 
istaklarini 
qondirayotganini 
anglamaydi»
22
.G’ayriodatiy lazzatlanishning eng tuban shakli – bu nekrofillik 
hisoblanadi. «Nekrofil odamlar tiriklikni emas, jonsiz narsalarni: yiring va
fotonatga botgan murdani ko’rganda lazzatlanishadi. Nekrofillar, ayniqsa, kasallik, 
dafn marosimlari, o’lim haqida so’z yuritishni sevishadi. Shundagina ularning 
doimiy tund yuzlariga hayot sharpasi ko’rinadi».
23
Freyd va freydchilar insonga xos 
ayni holatlarni tush ko’rish, «xatokor» faoliyat kabi chuqur o’rganganlar. Juda 
ko’plab jihatlarini kashf etganlar. Uning nafaqat individuum hayotidagi balki 
ijtimoiy voqyelikdagi sabab va oqibatlarini asoslab berishga uringanlar.Umuman, 
psixoanalizning shakllanish prinsiplari, mohiyati, metodologik o’ziga xosliklari 
haqida juda ko’p gapirish mumkin. Psixoanaliz kashf etgan eng kichik 
elementlardan tortib, eng katta sistematik birliklargacha inson borlig’i 
(individuum) va uning faoliyatidan kelib chiqadi. Ularning barchasi o’ta murakkab 
hodisalar hisoblanadi va ayni paytda har tomonlama keng talqinni talab etadi. Shu 
ma’noda, yuqorida so’z yuritilgan masalalar psixoanalizni to’liq tadqiq etishga 
emas, balki u haqda muayyan tasavvur uyg’otishga qaratilganini ta’kidlash joiz. 
Chunki bizning asl maqsadimiz psixoanaliz va adabiyot aro munosabat masalasini 
yoritishdan iboratki, buning uchun so’z yuritilgan masalalar kifoya, deb o’ylaymiz. 
Psixoanaliz va adabiyot o’rtasida qanday aloqadorlik bor? 
Savolning eng oddiy va haqqoniy javobi har ikkisining obyekti, talqin 
usuldagi mushtaraklikda ko’rinadi. Adabiyotning ham psixoanaliz kabi (yoki 
aksincha) yagona talqin obyekti – bu inson. Adabiyot ham psixoanaliz kabi inson 
borlig’iga universal yondashish xususiyatiga ega. Shu nuqtai nazardan, yuqorida 
bayon etilgan fikrlar faqat psixoanalizga emas, balki adabiyotga ham tegishlidir. 
Ishning asosiy qismini ayni masalaga qaratilishiga ham sabab shu. Endi adabiyot 
va psixoanaliz aro munosabatning xususiy jihatlari, aniqrog’i psixoanalizning tahlil 
usuli sifatida adabiyoshunoslikdan tutgan o’rni haqida fikr yuritamiz.Adabiyot 
psixoanalizga nisbatan ham obyekt, ham subyekt vazifasini bajaradi. Adabiyotni 
psixoanaliz 
obyekti 
sifatida 
qaraganimizda, 
psixoanaliz 
nazariy 
adabiyoshunoslikning bir tadqiq usuli o’laroq uning tarkibiy qismiga aylanadi.

---

Aksincha bo’lganda, psixoanaliz adabiyoshunoslikning obyekti o’laroq namoyon 
bo’ladi.Psixoanaliz hyech qachon obrazli tafakkursiz ish ko’ra olmaydi. +olaversa, 
freydizm nazariyasining asos konsepsiyasini tashkil etuvchi «Yedip komleksi» 
ham bevosita obrazli tafakkur namunasiga tayanadi. Hatto, aytish mumkinki, 
obrazli tafakkur Freydga psixoanaliz usulini ishlab chiqish uchun xamirturush 
vazifasini o’tagan.Shuningdek, Freyd, Yung, Froim, Adler va Lakan kabi mashhur 
psixoanalitiklar ijodida bevosita adabiy asarlar tahlili o’laroq yuzaga kelgan 
tadqiqotlar talaygina.Freyd o’z nazariyasining o’ta nozik nuqtalarini talqin etishga, 
asoslashga urinar ekan, albatta biror adabiy asarga murojaat qiladi. Uning tadqiq 
usulidagi bu jihat bir paytning o’zida ikkita funksiya bajaradi. Avvalo, Freyd isbot 
etmoqchi bo’lgan fikrga dalil vazifasini bajarsa, ikkinchi tomondan shu asarning 
insonshunoslik nuqtai nazaridan tutgan darajasini namoyon etadi. Masalan, 
Freydning «Kundalik hayot psixopatalogiyasi» nomli tadqiqotida Shillerning 
«Vallenshteyn» asarining 1 parda 5 -ko’rinishdan bir misol keltiriladi. Bunda asar 
qahramoni Oktavio o’z suhbatdoshi Kvestenbergga «Ketdik. Gersogning oldiga!» 
deyish o’rniga «Uning oldiga!» (K ney!), degan so’zni ishlatib qo’yadi. Freyd 
talqinicha, bunday hardamxayollik (obmolovki) tasodifiy emas, balki Oktavio ongi 
ostidagi yashirin istakning hardamxiyollik tarzida namoyon bo’lishidir. Bu 
birinchi tomoni. Ikkinchidan, qahramon holatining bunday chuqur psixologizmda 
ochilishi asar muallifi Shillerning yuksak mahoratidan dalolat beradi. Shuningdek, 
ayni tarzdagi nomantiqiy, tushunarsiz ifodalar mohiyatini anglamay turib, 
yozuvchining ifoda uslubiga to’g’ri baho berib bo’lmasligini Freyd alohida 
ta’kidlaydi.
24
«Dostoyevskiy va padarkushlik» Freydning badiiy asar va muallif
biografiyasi asosisda olib borgan tadqiqotlaridan hisoblanadi.
25
Psixoanalizning sof 
nazariy-metodologik, 
tibbiy-psixologik 
jihatlarini 
asoslashga 
qaratilgan 
(«Seksuallik xususida uch ocherk», «/ayriodatiy lazzatlanish tamoyili», «Kundalik 
hayot psixopatalogiyasi kabi» ) asarlarda adabiyot, badiiy tafakkur bilvosita xizmat 
qilgan bo’lsa, ushbu asarda bevosita xizmat qiladi. Tadqiqotda Freydning nazari 
birinchi 
navbatda 
muallifning 
ijodiga 
emas, 
shaxsiyatiga 
qaratiladi. 
«Dostoyevskiyning serqirra shaxsiyatini to’rt tomondan o’rganish mumkin:
yozuvchi sifatida, nevrotik sifatida, mutafakkir-etik sifatida va gunohkor sifatida», 
deb yozadi Freyd ushbu asarida
26
. Freydning fikricha, Dostoyevskiy asarlaridagi 
shahvatparastlar, jinoyatchilar, qotillar, xudbin va telbalar obrazi aynan muallif 
ichki dunyosida yashirin istaklaridan va uning biografiyasi bilan bog’liq ba’zi
hodisalardan kelib chiqadi. Shuningdek, yozuvchi ijodidagi padarkushlik talqini 
ham ayni sabablar oqibati o’laroq namoyon bo’ladi.
Ma’lumki, F.Dostoyevskiy 18 yoshida otasidan ajragan. Shu yoshga qadar 
Dostoyevskiyda kuchsiz shaytonlash va qo’rquv holati yuz berib turgan. Faqat 18 
yoshga kelib, ya’ni otasining o’limidan keyin, bu ruhiy simptom epilepsiyaga
27
aylangan. Freyd ushbu holatni yozuvchining bolalik yillari bilan bog’liq dalillar 
asosida isbotlashga urinadi. Bunga ko’ra: «Uning bolaligidagi shaytonlashi bilan 

---

bog’liq bo’lgan mazkur holat o’lim vahimasi nomlanib, letargik tushlar 
ko’rinishida namoyon bo’ladi... Akasi Andreyning hikoya qilishicha, yosh Feodor 
uxlash oldidan uyqusida o’lib qolishidan qo’rqishi, agar shunday holat yuz berib 
qolsa, uni faqat besh kundan so’ng dafn etishlarini so’rab xat qoldirar ekan».
28
Freyd bunday ruhiy holat ong ostida birovning o’limini istab yurgan kishilarda 
ro’y berishini aytadi. Shundan kelib chiqib, yosh Feodordagi ayni holatni uning 
otasiga bo’lgan munosabati bilan izohlaydi. Uningcha, yosh Feodorning ongi 
ostida seksual raqib sifatida otasining o’limini istash holati bo’lgan. Otasining 
o’limidan so’ng undagi ruhiy kasallikning zo’rayishi esa o’ta murakkab ong osti 
jarayoni bilan bog’liq. Ya’ni otasiga munosabatda Dostoyevskiy shaxsiyati bir 
paytning o’zida ikki xil pozisiyaga ega bo’lgan. Bu psixoanalizda «ambivalentlik», 
deb atalib, bir paytning o’zida bir obyektga nisbatan ham muhabbat, ham nafratni 
ifoda etadi. Freydga ko’ra, yosh Feodor bir tomondan otasining o’limini istagan va 
undan nafratlangan, ikkinchi tomondan otasini sevgan va uning o’limidan 
vahimaga tushgan. 18 yoshida otasining o’lim topishi unda qoniqish hissini 
o’yg’otishi bilan birga, kuchli iztirob o’z-o’zidan nafratlanish hissini kuchaytirgan. 
Natijada kuchli ruhiy kasallikni keltirib chiqargan. 
Umuman, 
Freyd 
talqinidagi 
Dostoyevskiy 
shaxsiyati 
ambivalent 
munosabatning tipik namunasidir. Bunday munosabat yozuvchining nafaqat 
yaqinlariga, atrofidagi begona kishilarga, o’quvchilariga nisbatan, balki o’ziga 
nisbatan ham ko’zga tashlanadi: «Har holda uning shaxsiyati sadistik qirralardan 
holi emas. Undagi qahru g’azab, sabrsizlik, azoblashga moyillik istaklari o’z 
yaqinlariga munosabatida, o’quvchi bilan ichki muloqotida yaqqol ko’zga 
tashlanadi. Arzimas masalalarda u o’zgalarga nisbatan, asosiy holatlarda o’ziga 
nisbatan sadist hisoblansa, ayni paytda hyech kimdan yordamini ayamaydigan,
yumshoq ko’ngil, ezgu qalbli kishi sifatida namoyon bo’ladiki, bu undagi 
mozaxizmdan dalolat»,
30
deb yozadi bu haqda Freyd. Otasining o’limi, garchi 
bunda jismonan sababchi bo’lmagan bo’lsa-da, Dostoyevskiyda chuqur 
gunohkorlik hissini uyg’otgan. Bunday hissiyot manbai uning ongi ostidagi 
otasining o’limiga bo’lgan intilish bo’lib, aybdorlik hissining yozuvchi faoliyatida 
namoyon bo’lish shakli esa, ayni mozaxistik sublimasiyadir. Freyd Dostoyevskiy 
psixologiyasidagi mana shunday murakkab va chigal holat ifodasini «Aka-uka 
Karamazovlar» romanida ko’radi. Ma’lumki, romanda otasining o’limini maqsad 
qilib yashayotgan Ivan Karamazov istagi boshqa Karamazov (o’gay o’g’il 
Smerdyakov) tomonidan amalga oshiriladi. Dostoyevskiy ifoda usulida aynan 
o’sha qotil Karamazovga nisbatan simpatiyaning yetakchilik qilishi Freyd uchun 
kalit vazifasini o’taydi. Uningcha, aslida qotil bir ijrochi xolos. Haqiqiy qotil esa, 
otasining o’limini ich-ichdan istab yurgan Ivan. Shu ma’noda Ivanning ichki 
iztiroblari, o’z navbatida Dostoyevskiyning ham iztiroblaridir. Uning ruhiy 
bemorligi aynan Dostoyevskiyning dardidir. Shuning uchun muallif bu 
qahramonidan nafratlanar ekan, ayni nafrat barobarida qotil Karamazovni o’zining 
xaloskori, deb biladi.Tahlil asnosida Freyd «Aka-uka Karamazovlar» romanini 
. 

---

jahon adabiyotining ikki buyuk asari «Shoh Yedip» va «Gamlet»dan yuqori 
qo’yadi. Dostoyevskiy romani haqida: «Bu yo’nalishda rus yozuvchisining romani 
bir qadam olg’a ketadi», degan so’zlarni yozadi.
31
«Chechanlik va uning 
ongsizlikka munosabati» Freydning bevosita adabiy manbalar, ijodiy jarayonlar 
tahlili orqali yozilgan muhim tadqiqoti hisoblanadi.
32
Mazkur asar chechanlikning 
estetik funksiyasini psixologik omillar tizimi sifatida asoslashga qaratilgan. 
Chechanlik va uning genezisi, chechanlikning ongsizlik bilan munosabati, 
chechanlik va komizm turlari masalalari psixoanalitik usulda tahlil etilgan. 
Freyd chechanlikning «favqulodda subyektiv komizm» , «mulohazalar uyini» 
(K.Fisher), «g’oyalar bilan o’ynashish»(J.Paul), «tasavvurlar ziddiyati», 
«ma’nisizlik ichidagi ma’ni» (Ch.Lupps), «anglanmagan ma’nining bir lahzalik 
anglovi»(Kant,Gemmans)kabi ta’riflarini asosan inkor etadi. Uningcha, chechanlik 
so’zning ifoda usuli (texnikasi) va an’ana-xotira (assosiativ ekskurs)ning 
mushtarak funksiyasi o’laroq namoyon bo’ladi. Bunda, albatta, aytuvchi bilan 
eshituvchi munosabati bo’lishi shart. Mushtarak funksiya mohiyati ham 
shundagina reallashadi. Freydning fikricha, mazkur usullarning barchasi so’z 
iqtisodi, zichlash ataluvchi asosiy nuqtada umumlashadi. Chechanlikning o’z 
aytuvchisi va tinglovchiga ko’rsatadigan ta’sir kuchi ham avvalo gapning ifoda 
shakli bilan bog’liq. Ayni paytda aytuvchi uchun nozik lutfning kulgili joyi yo’q.
Uni o’z lutfining boshqa birov tomonidan qabul qilinishi qiziqtiradi. U shundan 
lazzat oladi. Uning lutfidan ta’sirlanib kuluvchi kishi esa lutfning ma’nosidan 
emas, balki bu lutf xotirasi qatida yashirin nimanidir eslatgani uchun kuladi. Mana 
shu «nimadir» aynan an’ana-xotira hisoblanadi. Freydga ko’ra, insonning 
qachonlardir ta’qiqlagan istak va intilishlari chechan aytgan lutf orqali ozodlikka 
chiqadi. Bundan olingan lazzat, qoniqish kulgini yuzaga keltiradi. Bir so’z bilan 
aytganda, Freyd chechanlikning mohiyatini kulgidan olinadigan qoniqish hissida 
emas, balki kulgi orqali yuzaga chiqadigan ong osti istaklarining g’alaba qilishida, 
deb tushuntiradi. Chechanlik va tush munosabatidagi umumiylik ularning har 
ikkisida ong osti motivlarining mavjudligida ko’rinadi. Tushda inson ongi ostidagi 
istaklar, ramzlar vositasida yuz ko’rsasa: «Chechanlik assosiativ munosabatda 
haqiqiy mohiyat kasb etadi. Ular ko’pincha bizning xotiramizga bo’ysunmaydi. 
Biz ularni xotira qatlaridan izlaganimizda topa olmaymiz. Kutilmagan o’rinlarda 
esa, favqulodda paydo bo’ladiki, ularning nega yuzga qalqib chiqqanini anglay 
olmaymiz. Bunday arzimas jihatlarning o’zi ham chechanlikning ongsizlikdan 
kelib chiqishini ko’rsatadi», 
34
deb yozadi Freyd. Shuningdek, chechanlikda ham 
tushdagi kabi ma’nisizlik va ziddiyatlilik hukm suradi. Buni tushunish uchun 
uzum o’g’irlashga kirgan afandining uzumzor egasiga nisbatan qilgan 
chechanligini eslash kifoya. Bu mashhur latifaga ko’ra, birovning bog’iga uzum 
o’g’rilikka tushgan afandini bog’ egasi tutib oladi va unga «Nega birovning 
uzumini o’g’irlayapsan?» deya o’shqiradi. Shunda afandi bog’egasiga: «Nega 
xotiningga kalish olib bermading?» deb javob bergan ekan. Bu o’rinda afandining 
javobida ma’no yo’q. Ammo ayni bema’ni javob orqali u o’zini himoya qila oladi. 
. 

---

Favqulodda kontrast, garchi haq bo’lsa ham, bog’ egasini bir lahza dovdiratib 
qo’yadi. 
Psixoanalizchechanlikvakomizmniaynanbirnarsaemas, 
balkiinsongaqoniqishberuvchiikkihisningketma-
ketkeladiganbosqichlarisifatidatalqinetadi.
Ya’nichechanlikbevositaongsizlikpsixologiyasiningmahsulibo’lsa, 
komizmanglatisharafasidagiongsizlikdir. 
Shuma’noda: 
«Chechanlik – bu, 
komizmgaongsizlikhududidanko’rsatilganta’sir» 
hisoblanadi.
35
Psixoanalitiktalqindagikomizminsonningbolalikdavrixotiralaribilanb
og’liq. Bolakattalarbilano’ziniqiyoslaganidao’zidaularganisbatanustunliksezsa, 
kulaboshlaydi. 
Masalan, 
birodamko’chadayiqilibtushsa, 
bolakuladi. 
Bundaykulgigasabab, 
«uyiqildi 
– 
menesayo’q» 
deganavtomatikxulosadanlazzatlanishdir.
Komizmningassosiativxarakterihamaynanshubilanizohlanadi. 
Agarkattakishikattakishiningustidankulaboshlasa, 
undabolagaxosharakatvaholatlarniko’rganbo’ladi. 
Kulgiobyektiningbolalarchaharakatiunibolalikkaqaytaradi. 
Yendio’ziningbolaemasliginianglagankishi, 
shuhaqiqatnianglamagankishiholatidanzavqlanadivakuladi.
Freydushbuholatniyuzagakeltiruvchiuchjihatnialohidata’kidlaydi: 
«Birinchiholatdao’zgaodammengabolabo’libko’rinadi, 
boshqasidauodamo’ziniboladaytutadi, 
uchinchisidaesa, 
o’zimdabolagaxosholatnikuzataman».Freydyumornichechanlikvakomizmdanfarqli
o’laroq, 
«himoyamexanizmi», 
debta’riflaydi. 
Uningcha, 
yumorinsonniiztirobdanhimoyaqiluvchiavtomatikvositadir. 
«Yumoriztiroblarqurshovidaturib, 
lazzatlanaolishdir», 
debyozadibuhaqdaFreyd.
37
Yumorgaxosushbuspesifikjihat /./ulomning «Shumbola» 
asaridao’zifodasinitopgan. 
Asardapochchasiningzotdor, 
qimmatbahoqushlarinitasodifano’ldiribqo’ygan 
Qoravoyo’zqilmishini 
«zotdorqushlaranashunaqayotadi»,deganso’zlarbilanizohlaydi.
Mushkulvaziyatdanyumorvositasidanchiqibketadi. Shuyo’lbilano’zigataskinberadi. 
Umuman, 
Freydningchechanlik, 
komiklikvauningturlarihaqidagiqarashlarisofpsixoanalitiktalqingaega. 
Uadabiyasarhaqidafikryuritarekan, 
muallif, 
qahramonvao’quvchiaromunosabatdaham, 
muallifningbadiiytalqinusullaridahamo’ziningpsixoanaliznazariyasigaxosongostijar
ayonlarisistemasiniko’rishgaharakatqiladi. 
Aniqrog’i,
badiiytafakkurFreydgapsixoanalizmetodiniasoslashuchunbirvositabo’libxizmatqila
di. Adabiyotgapsixoanalizmetodiasosidayondashish, Freydningbirqatorizdoshlari, 
shogirdlariijodidahamuchraydi. 
Xususan, 
YerixFrommpsixoanalizgadoirqatorqarashlariniadabiymanbalarvositasidatalqinetg
an. 
Masalan, 
uinsontabiatidaginekrofillikholatihaqidafikryuritayotib, 
inglizyozuvchisiRichardXyuz 
(1900-1976)ning 
«Chordoqdagitulkinisa» 

---

asarigamurojaatetadi. 
Ushbuasardanfashizmningasoschisibo’lganAdolfGitlerningtushigadoirbirepizodkel
tiradi. 
Bungako’ra,
tushidatalvasaichracho’kibketayotganGitlersuvbetidaonasiningyuzini, 
ko’zlariniko’radi. 
GitlerningendigiholatiXyuztomonidanshundaytasvirlanadi: 
«Shundaginauqarshilikko’rsatishnibasqildi. 
Tirsaklariniiyagitomonko’tardivahomila-bolaholatidatekqotdi: 
cho’kishmicho’kadi, vassalom». YerixFrommtalqinicha: «Bukichikiqtibosda 
«inqirozsindromi»gaxosbarchaunsurlartajassumtopgan. 
Bundaytasvirfaqatbuyukyozuvchigamunosibbo’lib, 
bizaynitasvirdaGitlertabiatidaginarsissizmniko’ramiz. 
Shuningdek, 
undauyg’ongancho’kishistagiuningo’limnisevishidandalolat. 
Suvbuo’rindaGitlerningvafotetganonasibo’lib,uningo’limni, 
jonsiznarsalarnisevishiniifodaetadi. 
Suvdacho’kayotganGitlerningtanatuzilishi, 
iyaktomontortilgantirsaklar, 
onaqornigaqaytishistaginibildiradi».
38
Nekrofilodamhayotniemas, 
o’limnisevadi. 
Taraqqiyotdaninqirozniustunqo’yadi. 
Onaqorninekrofilodamuchunyerosti 
- 
qabryokixaotikdunyoramzidir. 
FrommR.XyuzasaridagitasvirorqaliGitlershaxsiyatidaginekrofilliksandrominiasosla
bberishgaurinadi. Uningbutunfaoliyatininevrozholati, deyatalqinetadi. 
Ye.FrommFransKafkaning 
«Jarayon» 
romaninihampsixoanalitikusuldatadqiqetgan. 
RomanqahramoniYozefK. 
faoliyatidatushgaxosramzlartiliyetakchilikqilishiniasoslashgauringan. 
«Buromannitushunishuchununiuzunvamurakkabtushkabiqabulqilmoqlozim», 
debyozadibuhaqdaFromm.
39
Uningtalqinicha, 
xibsYozefK. 
hayotidagiturg’unlikning, 
bosibo’tilayotgan, 
ammoyashalmayotganumruchunberilayotganmavhum 
(ongosti) 
jazodir. 
YozefK.ningbutunfojeasio’ziyashabkelganodatiyhayotigaqaytishgaurinishida, 
shuhayotinihimoyaqilishidako’rinadi. Umuman, FrommKafkaning «Jarayon» 
romanidagiharbirobrazvoqyeavadetallarniramzlar, debhisoblaydi. Xuddishubois, 
asargaZ.Freydningtushtalqinigadoirnazariyqarashlariasosidayondashadi. 
Asardagixibs, sudgachabo’lganjarayonlarvaboshqatalaydetallarsistemasiniYozefK. 
ongiostidakechayotganmurakkabvachigalpsixologikjarayon, deganxulosagakeladi. 
FransiyalikpsixoanalitikJ. 
LakanvauningzamondoshlariM.Fuko, 
A.Greymas, 
R.Bart, 
Levi-
Stroslarijodidatilhodisalariganisbatanpsixoanalitikyondashuvyetakchilikqiladi. 
BundaytalqinmetodiYevropada 
«Yangitanqid» 
nominiolgan. 
J. 
Lakan 
«Yangitanqid»ningasoschilaridandir. 
Tadqiqotchilar 
«Yangitanqid»gafreydizmnazariyasiasosbo’lganinita’kidlaydilar.
J. Lakanning «Matnlar» asaristrukturalpsixonalizningnamunasihisoblanadi.
Uinsonshaxsiyatinichuquranglashningengsamaraliusulisifatidanutqtahliliniko’rsata
di. 
O’ziningpsixoanalitiktadqiqotlarinatijasigasuyanib, 

---

nutqelementlariniindividuummohiyatiniaksettiruvchiramzlarsistemasi, 
deganxulosagakeladi. Insonningnutqi, uningcha, boshqariladiganjarayonemas, 
aksinchaboshqaruvchifunksiyasinibajaradi. 
Aynishujihatinsonnibilishdauningfaoliyatigaemas, 
tiligaasoslanishinitaqozoetadi. 
Agartadqiqotchinutqkodlarinito’g’riyechaolsaginaindividuumningongostiolamigay
o’ltopishimumkin. 
J.Lakannutqtahlilijarayonidaanglanganindividuummohiyatiniuchqatlamlisistema, 
debtushunadi:a)real;b)tasavvurdagi; 
v)ramziy. 
Uningcha, 
tilfenomenisizshaxsmohiyatinianglashmumkinemas.J.Lakano’ziningstrukturalpsix
oanalizmetodihaqidashundayyozadi: 
«Biztilhodisalariniishlashdao’tamurakkabvachuqurketamiz.Chunkishuyo’lbilanijod
korruhiyativaijodasoslarigatayanmayturibhampoetikaqonunlariniyarataolamiz».
40
«Lakanpsixoanaolitikkursiningo’zigaxosligishundaki, 
ufaqattilhodisalaribilancheklanmaydi, 
balkio’z-
o’zidanadabiyoshunoslikkahamdaxlqiladi», 
debyozadibuhaqdarusolimiL.Filippov.
41
Umuman, 
ma’lumcheklanishlarigaqaramasdan, 
psixoanalizmetodijahonadabiyoshunosligidaqo’llabkelinyapti. 
AmmoZ.Freyd, 
Ye.Fromm, 
J.Lakan, 
K.Yung, 
A.Adlerkabimashhurpsixoanalitiklartadqiqotlaribevositaadabiyotnio’rganishgaema
s, 
balkipsixoanalitiknuqtainazarniasoslashgaqaratilganinita’kidlashjoiz. 
Yuqoridaqaydetganimizdek, 
adabiyotpsixoanalizganisbatannafaqatobyekt, 
balkisubyekthamdir. 
Sababiadabiyotqanchalikadabiy-estetik, 
ijtimoiy-
falsafiyhodisabo’lsa, 
shunchalikpsixologikhodisaekanima’lum.Shubhasizaytishmumkinki, 
psixoanalizbadiiyjihatdanyuksakharqandayasarganisbatansubyektbo’laoladi. 
Bundabadiiyasarningqaysiadabiymetodgadaxldorligiuqadarahamiyatkasbetmaydi. 
Shuma’noda, 
adabiyotningantikdavridanbugungikungachayaratilganyuzlabasarlarnisanashmumk
in. 
Aynipaytdaadabiyottarixida, 
ayniqsaXXasrdashundaybadiiyasarlarmaydongakeldiki, 
ularnibevositapsixoanaliznazariyasita’siridayuzagakelgan, deyishto’g’ribo’ladi. 
Psixoanalizadabiyotyokiadabiyasarsubyektideyilgandaikkiholatnidiqqatmarkazidat
utishlozim. 
Birinchiholatdaadabiyasarmuallifijodiyjarayoni 
(ilhomonlari)dagimurakkabongostioqiminio’zidamuhrlaganvositao’laroqnamoyonb
o’ladi. Bundamuallifham, asarqahramoniham, asarvoqyeligihamshuholathukmi, 
boshqaruviostidaharakatqiladi. 
Ayniholatningbadiiyasaruchununiversalmohiyatkasbetish-
etmasligiikkinarsabilanbog’liq: a) muallifdagihaqiqiyijodjarayoniningdavomiyligi, 
iste’doddarajasi; 
b) 
asarningzamonnuqtainazaridanmaydongakelishko’lami, 
uningqaysiadabiyturyokijanrdayozilganligi. 
Masalan, 
lirikasarhajmankichik, 
ba’zijihatlarniistisnoetganda, 
kichikvaqtbirligidatug’iladi. 

---

Bujihatijodjarayoniningrealvoqyelikta’siridauzilibqolmasliginita’minlaydi. 
Natijadabadiiyasarpsixoanalitik-subyektsifatidauniversallashadi.
Lekinbundaasosiyomilsifatidavaqtniginako’rsatisho’zinioqlamaydi. 
Buo’rindamuallifningiste’doddarajasi, geniysimuhimliginialohidata’kidlashlozim. 
Kattaepikasarlarda, 
dramaturgiyadabundayholatlarninguniversalmohiyatkasbetishio’taog’ir. 
Hattojahonadabiyotiko’lamidahamyuzfoizuniversallikholatikuzatilmaydi. 
YengsinchkovtadqiqotchilarhambundayholatlarhaqidagapirgandaShekspir, 
Servantes, 
Tolstoy, 
Dostoyevskiykabimashhurnomlarnisanashdannarigao’taolmaydilar.Yuqoridaso’zy
uritilganholato’takamyobbo’lib, 
bundayasarlarningo’ziham, 
mualifihampsixoanalizdebatalgantahliltizimihaqidatasavvurgahamegabo’lmaydilar. 
Bundamuallif, 
ijodjarayonivabadiiyasaro’z-o’zichasubyektmaqomidabo’ladi. 
Yokiaksinchaaytganda, 
psixoanalizhaqidazarrachatasavvurgaegabo’lganmuallifasaribirinchitoifagakirmayd
i. 
Psixoanalizningadabiyasarsubyektiekanibilanbog’liqikkinchiholatko’proqkeyingid
avradabiyjarayoni, 
aniqrog’ipsixoanaliznazariyasipaydobo’lgandanso’ngyozilganadabiyotnamunalarid
akuzatiladi. 
Ishningoldingisahifalaridaaytdikki, 
XXasrdako’plabsohalarnita’sirdoirasigaolganpsixoanaliz, 
san’atsohasigahamkiribkeldi. 
Psixoanalizningsan’atsohasigakiribkelishidaungabo’lganommaviyqiziqishlar, 
maxsusma’ruzalar, 
psixoanalitikmuolajalar, 
uningta’siridayuzagakelganfalsafiyqarashlarasosiyrolo’ynaydi. 
DastlabYevropaadabiyotida, 
so’ngraAmerikavaboshqamillatlaradabiyotidapsixoanalizasosidayozilganbadiiyasar
larmaydongakelaboshladi. 
To’xtalibo’tganimizbirinchiholatdabadiiyasarmuallifiyonevrotikyokifavquloddage
nialijodkorsifatidanamoyonbo’lsa, 
mazkurholatdaijodkorko’proqmohirpsixoanalitiksifatidako’zgatashlanadi. 
Bundabadiiyvoqyelik, 
qahramon, 
syujet, 
kompozisiyamuallifningpsixoanalitikobyektigaaylanadi.
Oqibatdabundaybadiiyasargapsixoanalitikyondashuvboshiberkko’chagakiribqoladi. 
Ayniasartahlilidapsixoanalizo’zkashfiyotlarinitakrorlashdanboshqahyechnarsatopm
aydi. 
Badiiyasarningo’zihamsun’iylikxavfiostidaqoladi. 
Albatta, 
bundayholatjahonadabiyotiningbutunko’lamioldidazarradekgap. 
Ammobirinchiholatganisbatan 
(XXasradabiyotida) 
ko’proqkuzatilganibois, 
badiiytafakkuruchunjiddiyxavftug’diradi. 
Xavfshundaki, 
psixoanalizbilanqurollanganbadiiytafakkuro’ziningasltabiatidanchekinadi, 
o’zliginiyo’qotadi.
XXasrdamodernizmnomibilanmashhurhodisaasosanpsixoanaliznazariyasigatayana
di. Uningnegizidayotuvchifuturizm, abstraksionizm, dadaizm, syurrealizm, 
ekzistensializm, 
absurdizmkabiqatorfalsafiykonsepsiyalarinsonvavoqyelikkapsixoanalitikyondashu

---

vdankelibchiqadi. 
J.Joys, 
M.Prust, 
S.Bekket, 
A.Rob-Grey, 
F.Kafka, 
A.Kamyukabiqatoryozuvchilarijodifikrimizgadalil. 
Shuningdek, 
afrika, 
lotinamerikasi, 
yapon, 
xitoy, 
hind, 
eron, 
turkvaarabadabiyotlaridahamshundayholatnikuzatishmumkin. 
Keyingiyillardao’zbekijodkorlarining-
daba’zieksperimentlarqilishgaurinayotganlarima’lum. 
Endiqisqachajahonafkorommasiningpsixoanalizgabo’lganmunosabatixususida.
Xo’sh, 
psixoanalizinsoniyattomonidandoimhamijobiyqabulqilinganmi? 
Yokiunganisbatantanqidiymunosabatlarhammavjudmi? RossiyalikolimlarF.Bassin, 
M.Yaroshevskiylarningyozishicha: 
«Ayniqsa, 
ikkinchijahonurushidanso’ngu 
(psixoanaliz 
– 
U.J. 
) 
badiiyadabiyot, 
san’at, 
kino, 
shuningdek, 
psixosomatikmedisinasohasigachuqurkiribbordi. 
Hattofreydizmkatolik-
diniydoiralarnihamasta-sekinishg’olqilabordi».
42
Ammo, 
aynipaytda, 
unga 
«tanqidiymunosabatto’lqini» 
hamyuksalabordi.
43
Tanqidiyyondashuvgaasosiysababpsixoanalizmuolajalariningha
rdoimhamijobiynatijabermagani, go’daklarganisbatberilgan «Yedipkompleksi» 
sistemasiningqatortajribalardao’zinioqlamagani, oqlashihammumkinemasligiedi. 
FransuzpsixiatoriA.Bryukpsixoanalitikyondashuvinsonsalomatligiuchunkattaxavft
ug’rishimumkinligidanogohetganedi. 
HattoS.Vidermankabipsixoanalitiklaro’zfaoliyatlaridavomidapsixoanalitikmetodini
ngijobiynatijaberishigashubhabilanqaraganlar. 
Ba’zixulosalargako’ra, 
insonruhiyholatigapsixoanalitikyondashuvpsixoterapiyasohasiniboshiberkko’chaga
olibkiribqo’ygan.
44
Freydningpsixoseksualqarashlariuhayotligidayoq, 
o’zshogirdlari, 
izdoshlaritomonidanshubhaostigaolinganima’lum. 
Xususan, 
K.Yung, 
A.Adler, 
Ye.Fromm, 
J.LakankabimashhurpsixoanalitiklarFreydningbarchaaqliyvanoaqliyfaoliyatlarnegi
zidaseksualmayllaryotadi, 
deganqarashlariniinkoretganlar.
+atortajribaviyizlanishlari, 
falsafiy, 
psixologikasarlariorqalio’zkonsepsiyalariniisbotlabberganlar. 
+olaversa, 
Freydqarashlarigailmiy-
tanqidiyvasatirikyondashuvniifodalovchiqatormaqolalarmatbuotsahifalaridachiqibt
urgan.
45
Arab, 
turkvaerontafakkurdoiralaridaFreydniayniaxloqiymasalalarda, 
insongabirongsizmaxluqsifatidaqarashdaayblaydilar. 
Umuman, 
bizkeltirgandalillarfreydizmgamunosabatningengkichikepizodlarixolos. 
Biroqshuningo’zihampsixoanalizningo’tabahsli, 
hattoso’ngigayetishigumonbo’lganmuammoekanidandarakberadi.Bizningcha, 
Freydizmningengnoxolisvainkoretishgamahkumjihatiinsongafaqatbiologikmavjudo
tsifatidayondashganidir. 
TadqiqotchilarFreydningmaterialistikqarashlarg’alabaqilaboshlagandavrlardayasha
ganini, 

---

Darvinorganikdunyoningevolyusiontaraqqiyotihaqidagikashfiyotlariruhidatarbiyat
opganinialohidata’kidlaydilar.
46
+olaversa, 
Freydningo’zi: 
«Biologiyaneorganikimkoniyatlarpodsholigidir. 
Bizundanbemislkashfiyotlarkutishimizmumkin»,
47
deganso’zlarniyozadi. 
Dinni 
«ommaviynevroz» 
debatagan, 
insonpsixologiyasinifaqatbiologikjarayonlarhosilasihisoblaganFreydham, 
insonfaoliyatinifaqatnafsoniyintilishlarbilanbog’labtushuntirishgauringanuningizdo
shlarihambirasosiyjihatniunutganlaryokiunitanolishniistamaganlar. 
Buinsoniyatningfaqatbiologikelementlaridanemas, 
balkiruhvavujuddaniboratmukammalmavjudotekanligidir. 
Aynanbirtomonlamayondashuv, 
qanchalikilmiyasoslangan, 
tajribalardankelibchiqqanbo’lmasin, 
o’zinito’laoqlamaydi. 
+olaversa, 
insonshunoslikilmio’zobyektimohiyatinito’laanglamasdanturib, 
muvaffaqiyatgaerishishigahyechqandaykafolatyo’q. 
Freydizmtalqinetabilmaganyokixatotalqinetganko’pholatlarinsonmohiyatinitashkil
etuvchinobiologikunsurlarbilanbog’liqki, 
buxususdaSharqva 
/arbinsonshunoslikilmiallaqachonmuayyanxulosalarbildirgan. 
Xullas, 
psixoanalizqo’lgakiritganyutuqlarinsontabiatidamavjudmurakkabholatlarni 
-
ongosti 
(ongsizlik)nima’lumma’nodakashfetaroqo’zinioqlaydi. 
Ammoayniholatlarsababinitushuntiribberishdaboshiberkko’chagakiribqoladi. 
Holbuki, insonmohiyatibiologiknuqtainazardanto’lanamoyonbo’lishimumkinemas. 
Shuma’noda, 
psixoanalizdoimiytanqidiyyondashuvnitaqozoetadi. 
Adabiyoshunoslikningbirtadqiqmetodisifatidahamo’zinito’laoqlamaydi.
Soffreydizmnazariyasibilanadabiyotgayondashgantadqiqotchifaqatpsixoanalizmanf
aatlariyo’lidaxizmatqilaboshlaydiki,
buholathaqiqiyma’nodagiadabiyoshunoslikningtaraqqiyotigasoyasoladi.