Badiiy tahlil asoslari

Tayanch tushunchalar: 
Tahlil bosqichlari , Tasvir bosqichlari , Tayyorlanish , Tahlil qilish , Bayon etish , 
Ko’rsatish , Xulosalash , Aks ettirish, Tasvirlash, Tadqiq etish. 
Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati: 
1. F. Salaev.G. Qurbonniyozov. Adabiyotshunoslik atamalarining izohli 
so’zligi. – Toshkent:” Yangi asr avlodi”, 2010 yil 
2. H. Umurov. Tahlil san’ati. – Toshkent: 1984 yil 
3. Fitrat. Adabiyot qoidalari. – Toshkent: 1995 yil 
4. A. Rasulov. Badiiylik – bezavol yangilik. – Toshktnt: 2007 yil 
5. P. Qodirov. Xalq tili va realistic proza. – Toshkent: 2003 yil 
Badiiy tahlil muayyan hozirlikni talab qiladigan ilmiy-estetik jarayondir. Bu 
jarayon muayyan bosqichlarga bo’lingan holda amalga oshiriladi. Chunki boshqa 
har qanday faoliyat singari badiiy tahlil ham birdaniga sodir etilmaydi. Badiiy 
asarni tahlil etishda matn bilan ishlashning uch bosqichi borligini kuzatish 
mumkin. Birinchi bosqichida tadqiqotchi badiiy asar yuzasidan o’zi taqdim 
etmoqchi bo’lgan talqinga imkoniyat hozirlaydi. Ilmiy tahlilning ikkinchi 
bosqichida badiiy matn tahlil qilinadi va bu tahlil imkon qadar hayotiy va badiiy 
mantiq nazaridan hamda olamni estetik ko’ra bilish jihatidan asoslangan bo’lishiga 
e'tibor qilinadi. Uchinchi bosqichda matndan xulosa chiqariladi, asarning yutuq va 
kamchiliklari ko’rsatiladi hamda uning qadriyatlarimiz tizimidagi o’rni belgilab 
beriladi. Aytilganlardan ko’rinadiki, badiiy tahlil mobaynida tayyorlanish, 
tahlillash va umulashtirish-xulosalash singari uch bosqich bosib o’tilishi lozim. 
Tayyorgarlik bosqichida tahlil etiladigan asar matni o’rganiladi, uning 
tahlilga tortiladigan, alohida e'tibor qaratiladigan jihatlari aniqlab olinadi, asosiy 
kuzatishlar belgilab chiqiladi. Ana shunda ikkinchi-asosiy bosqich muavaffaqiyatli 

---

tarzda amalga oshirilishi mumkin.Taxlillash bosqichida esa asosiy ish amalga 
oshirilishi lozim bo’ladi. Bunda matning jozibadorligini ta'minlagan estetik 
omillar: timsollar tizimi, personajlar ruhiyatini ko’rsatishda qo’llanilgan usullar, 
ifoda tarzidagi uziga xoslik, til xususiyatlari singari jihatlar tekshiriladi. Tahlil 
qilinayotgan asarning estetik qimmati, milliy badiiy tafakkur taraqqiyotidagi o’rni, 
asarning millat estetik ongini rivojlantirishdagi o’rni belgilab beriladi. Xulosalash-
umumlashtirish bosqichida asarning muayyan ijodkor estetik taqdiri va milliy 
badiiy tafakkur taraqqiyotida tutgan o’rni yuzasidan umumlashma xulosa beriladi. 
Badiiy tahlillash bosqichlari, deyarli hamisha badiiy tasvir bosqichlari bilan 
baqamti keladi. Badiiy tasvirning mukammalashishi uchun filologik tahlil 
chuqurlashmogi, filologik tahlil puxta bo’lishi uchun badiiy tasvirning yuksalishi 
talab etiladi. Chuqur badiiy tahlilsiz, teran badiiy tasvir bo’lishi gumondir. Ko’p 
asrlik uzbek adabiyoti tarixi mobaynida badiiy matn rivoji bilan adabiy fikr, ya'ni 
estetik tahlil taraqqiyoti yonma-yon keladi. Navoiy zamonasida buyuk adib 
bitiklariga yaqin keladigan tanqidchilik mavjud bo’lganligi uchun ham yuksak 
badiiy asarlar paydo bo’lgan. To’gri, u paytlarda hozirgi ma'nodagi tahlil 
bo’lmagan esa-da, Taroziy, Navoiy, Bobur asarlarida namoyon bo’lgan badiiy 
tahlil 
adabiyottanuvning 
qanday 
saviyada 
ekanligini 
ko’rsatishi 
jihatidanxarakterlidir. XX asr boshlarida o’zbek adabiyoti tashqi estetik-fasafiy 
ta'sirlarga tula berildi. Natijada, milliy adabiyotning avvalgi mukammalligiga bir 
qadar salbiy ta'sir ko’rsatildi. Milliy adabiyot jahoniy estetik talablarni hisobga 
olgan holda evrilishga uchraydi. Yangi janrlar yuzaga keldi, maishiy turmush, 
oddiy odam tasvir ob'ektiga aylantirildi. Ijtimoiy muammolar badiiy adabiyotning 
mavzusiga aylandi. Badiiy adabiyotning ijtimoiylashuvi uning bir qadar 
primitivlashishiga olib keldi. Badiiy adabiyotning mafkuraviy siquvlarga yo’liqishi 
va uning ijtimoiy qobiqlarni yorib chiqish tajribasi ortib borishiga hamda 
adabiyotda tagma'noni berish san'atning rivojlanishiga monand ravishda yangi 
o’zbek adabiyoti tasvirning besh bosqichini boshidan o’tkazdi. Bu bosqichlarni 
quyidagicha ifodalash mumkin: 
A) bayon etish (XX asr boshlari);B) tasvirlash (30-yillar);V) aks ettirish (50-
60);G) ifodalash (70-80-yillar);D) tadqiq etish (asr adogi). 
Turkistonda asrlar mobaynida badiiy asarga estetik fenomen tarzida 
yondashib kelingan. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlaridan e'tiboran 
badiiy adabiyotga ijtimoiy yuk ortishga ahamiyat berildi. Shu bois badiiy asarda 
nimaning ifodalanganligi muhim bo’lib koldi. Bu davrdagi aksar bitiklarda muallif 
goyasi bayon qilinishi birinchi planga chiqdi. Adiblar ko’p asrlik milliy ifoda 
yusinidan uzoqlashib, Botish tajribasini o’zlashtira borgani sari shurolar 
xukmronligining dastlabki davri, ya'ni 20-yillar mobaynidan mehnatkashlar hayoti, 
kechinmalari, qahramonlarning xatti-harakatlari-yu tuygularini tasvirlash sa'natini 
egalladilar. Adiblar endilikda aytib berish, ya'ni bayondan tiyilib, asarlarida 
odamni sirtdan turib tasvirlashga e'tibor qildilar. Bu holda odamning hamma jihati 
emas, balki zarur xususiyatlari ilgab olinib, saralanib, tasvirga tortildi. Badiiy 
tajribalar ortib boruvi barobarida aks ettirish bosqichiga usib utildi. Endi personaj, 
qalamga olingan odam ichdan o’zi bo’lib ko’rsatildi, ya'ni aks ettirildi. Bu davrda 
bayon ham, tasvir ham qoniqtirmay, hayot haqiqaatiga muvofiqlik asosiy mezonga 

---

aylandi. Holbuki, turkiy adabiyot uchun hayot haqiqatiga rioya etish hech bir 
zamonda ulchov bo’lmagan edi. XX asrning sunggi choragidan boshlab shu kunga 
qadar bayon qilish, tasvirlash, aks ettirish singari faoliyat turlari bilan birgalikda 
tadqiq etishga alohida e'tibor qaratila boshlandi. Hozirda asar qahramonlari 
muayyan holga kelganligining ijtimoiy, psixologik, itellektual-fiziologik sabablari 
tekshirilishi rasm bo’lib bormoqda. Badiiy matn yaratish borasidagi bosqichlarga 
deyarli muvofiq ravishda badiiy tahlil ham muayyan bosqichlarni bosib o’tdi. 
Jumladan, XX asrning boshlarida badiiy tahlil asar syujet bayonidan iborat bo’ldi. 
Bu xil tahlil uchun asarning estetik qimmatini aniqlashdan ko’ra, uning ijtimoiy 
ahamiyatini belgilash muhim sanalardi. Shu sababdan badiiy matnga funksional 
yondashuv qaror topdi. Har qanday jamiyat qarama-qarshi sinflardan iborat degan 
qarash hukmronlik qilgan XX asrning 30-yillaridan 70-yillarga qadar bo’lgan 
oraliqda badiiy matn tahliliga ijtimoiy yondashuv ustuvorlik qildi. Badiiy asar 
faqat sinfiy-partiyaviy pozitsiyadan turib tahlil etildi. Aslida, bu xil yondashuvni 
tahlil deyish qam qiyin. Bu davrda talqin yetakchilik qildi. Chunki bu xil tahlilda 
matnning badiiy jihatlari, jozibasi emas, balki nimaga bagishlangani, qanday 
masalani ko’tarib chiqqanligi, qanday ijtimoiy kuchlarga xizmat qilganligi 
tekshirilardi. O’tgan asrning 80-yillaridan boshlab milliy tahlilchilikda chinakam 
tahlilga yuz burildi, badiiy matn tadqiq etila boshlandi. Asarning jozibasini 
ta'minlagan omillar, uning zavqiyobligiga sabab bo’lgan vositalar ko’rsatila 
boshlandi. Aytish kerakki, badiiy tahlilning taraqqiyoti pastdan yuqoriga tarzda 
jo’n sodir etilmay, o’ta murakkab tarzda namoyon bo’lgan jarayondir. Asr 
boshlarida Fitrat, Qodiriy, Chulpon, V. Maxmud singari badiiy matnga estetik 
hodisa tarzida yondashuvchi va asarning jozibasini ta'minlagan omillarni 
ko’rsatishni ko’zda tutgan tahlilchilar bo’lgani singari Ayn, S.Husayn, A.Sa'diy, R. 
Trigulov, Tuygun singari sof vulgar sotsiologlar hamda Oybek, O.Hoshim, 
H.Olimjon singari ijtimoiy va estetik yondashuvni uygunlashtirishga intilgan 
tahlilchilar ham faoliyat ko’rsatishdi. Tahlil mahorati ortib borgani, tajriba 
ko’paygani, estetik hodisalarga mafkuraviy yondashuv kamaygani sari ifodada 
ta'sirchanlik va tabiiylik ham kuchayib bordi.