Badiiy tahlil asoslari

Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati: 
1. T. Boboev. Adabyotshunoslik asoslari. – Toshkent: O’zbekiston, 2000 yil 
2. M. Qo’shjonov. Hayot va mahorat. – Toshkent:Fan, 1962 yil 

---

3. I. Haqqul. She’riyat – ruhiy munosabat. – Toshkent: 1998 yil 
4. U. Qobilov. Ilohiyot va badiiyat. – Toshkent: 2008 yil 
5. M. Gorkiy. Adabiyot haqida. – Toshkent: 1955 yil 
Tayaniladigan ma'naviy va nazariy asoslarning soglom aqlga, haqiqiy san'at 
tabiatiga, milliy qadriyatlar tizimiga yaqin bo’lishiga yetarli e'tibor kilingandagina 
yangilangan ilmiy tafakkur amaliy ahamiyat kasb etadi, ya'ni ishlay boshlaydi. 
Shundagina, milliy adabiyotimizning asl namunalari qaysi davrda yaratilganligidan 
qat'i nazar o’zlarining haqiqiy estetik tahlilini, talqinini topishi mumkin bo’ladi. 
Badiiy tahlilda falsafiy-metodologik asos muhim o’rin tutadi. Chunki dunyo 
va uning hodisalariga yondashuv tarzi belgilab olinmay turib, olamni tugri estetik 
idrok etish va tasvirlashmumkin emas. Falsafiy asos tugri bo’lmaganligi uchun 
ba'zan yaxshi bilan yomon, xunuk bilanguzallik tushunchalariga yondashuv 
tamomila noto’gri, gayri ilmiy xarakter kasb etishi mumkin. Istbqlolgacha
adabiyotshunoslik tahlilga, asosan, moddiyunchi falsafaga asoslanib yondashishga 
majbur etildb.. Natijada, kupincha, islomiy tafakkur tarzining mahsuli bulmish 
badiiy hodisalar mohiyatini anglash uning siru sanoatlarini ochish mumkin 
bo’lmay qoldi. Arastu badiiy asarni taqlid-mimesis natijasi deb izohlagan. Agar 
estetik hodisa mimesis natijasi bo’lsa, adabiy tur va janrlar olamdagi barcha 
xalqlarda bir xilda bulishi lozim edi. Negaki, barcha xalqlarni deyarli bir xil borliq 
o’rab turadi. Binobarin, taqlid ham deyarli bir xilda amalga oshirilgan bo’lardi. 
Holbuki, to XX asrga qadar ham bir qator xalqlar adabiyotida, jumladan, o’zbek 
adabiyotida dramatik tur mavjud emasdi. Shuningdek, "Alpomish" yusinidagi yirik 
xalqdostonlari ham hamma millatlarda ham mavjud emas. Falsafiy asos, 
tayaniladigan nazariy suyanch badiiy hodisa mohiyatiga jiddiy ta'sir ko’rsatishi 
mumkin. Jumladan, turkiy adabiyot namunalari islomdan oldingi davrda tamomila 
o’ziga xos yunalishda rivojlangan. Bunga toshbitiklar, Issiq qo’rgonidan topilgan, 
Selengurda saqlanib qolgan adabiy yodgorliklar tonugdir. Falsafiy asosning 
turlichaligi ayni bir badiiy hodisani tamomila har xil izohlashga sabab bo’lishi 
mumkin. Shu bois o’zbek filologlari turlicha falsafiy yunalishlardan xabardor 
bo’lganliklari holda milliy falsafiy asosga tayanishlari shart. Badiiy asarda aks 
etgan milliy xususiyatlar hisobga olingandagina tahlil to’laqonli chikishi mumkin. 
Har qanday estetik hodisa muayyan milliy zaminda paydo bo’lganligi uchun ham 
uni tushuntirish va tadqiq etishda o’sha zaminga xos xususiyatlar hisobga olinishi 
lozim. Biror millat uchun ezgulik yoki guzallik namunasi hisoblangan hodisa 
ikkinchi bir millat nazarida yovuzlik va qabohat deb qaralishi mumkin. Chunonchi, 
o’zbeklar uchun guzallik timsoli bo’lmish oy ruslar uchun loyqaydlik, befarqlik 
ramzidir. "Qizil va Qora", "Bovari xonim" asarlaridagi de Renal xonim va Emma 
obrazlari Farb kitobxonlari uchun inson hurligi, nazokat hamda erkin muhabbat 
timsoli sanalsa, o’zbek kitobxonlarida, ko”pincha, bu ayollar buzuq kimsalar 
sifatida taassurot qoldiradi. Milliy mansublik hisobga olingan tahdirdagina badiiy 
tahlilni ilmiy-estetik jihatdan puxta va asosli amalga oshirish mumkin. Falsafiy 
asos soglom bo’lmagach, tahlil qanchalar o’ziga xoslik va bilimdonlik bilan 
amalga oshirilmasin, adabiy asarning butun jozibasi, siri tuliq namoyon etilishi 
mumkin emas. Ma'lumki, faoliyatning barcha turida bo’lgani singari badiiy tahlilda 
ham milliy adabiyotshunosligimiz sho’ro davrida markscha-lenincha falsafaga 

---

asoslanib ish ko’rib keldi. Markscha-lenincha falsafa tarfakkur taraqqiyoti qamda 
inson faoliyati uchun ong va borliq munosabati eng asosiy masala deb qaraydi va 
bu o’zaro munosabatlar birligida ham borliq, ya'ni materiyaga birlamchi o’rin 
ajratadi. Moddiy bo’lmagan hosila va tushunchalarni esa materiyaning murakkab 
kurinishi yoki uning hosilasi deya da'vo qiladi. Bu hol ruhiy, hissiy, ma'naviy va 
o’zga xil moddiyatga bevosita daxldor bo’lmagan tushunchalarga ikkinchi darajali 
hodisalar deb qarashga olib keladi. Binobarin, badiiy ijoddagi asosiy qadriyat, ya'ni 
inson ruhiyati ifodasi nazardan qochiriladi. Badiiy asarlarga munosabatda ham 
inson ruhiyati manzaralaridagi tovlanishlarning o’ziga xosligidan kelib chiqib 
emas, balki materiyaning birlamchiligi pozitsiyasidan turib yondashish talab etildi. 
Har qanday jamiyatning har qanday bosqichidagi hayotini faqat sinfiy kurashlardan 
iborat deb, har qanday alohida odamning tirikchiligi adogi yuqziddiyatlar zanjiri 
deb talqin qilindi. Binobarin, markscha-lenincha falsafiy ta'limotga tayangan 
adabiyotshunoslik adabiy asarga undagi inson timsolini tadqiq etishga, 
tushuntirishga faqat shu nuqtai nazardan turib munosabatda bo’ldi. Bunday hol 
ko’plab asarlardan mutlaqo nosoglom xulosalar chiqarishga olib keldi. Badiiyat 
olamining yuksak namunalari, ulardagi ingichka ruhiy holatlar, ichkin manzaralar 
bu xil tahlil nazaridan chetda qolishi tabiiy edi. Chunki san'at asariga ijtimoiy 
munosabat uni tabiiy ravishda dagallashtirardi. Soglom falsafa ilmi uchun Alloh, 
olam, odam munosabatlari eng asosiy va hal qiluvchi masala hisoblanadi. Olam 
yaratilishining maqsadi bo’lmish Odam va unga xos xususiyatlarni ilgash, sezgi 
a'zolariga buy bermaydigan tushunchalarni ham payqash va ta'riflash, inson ruhiy 
olamining beqiyos rang-barangligidan kelib chiqqan holda san'at asarlariga 
yondashish bu xil falsafaning asosiy tamoyillaridandir. Ruhiyat, hissiyotning 
boyligi insonni o’zga jonzotlardan ajratuvchi jihatlar ekan, inson hayotining badiiy 
aksi bo’lmish adabiyotda ayni shu ruhoniy va hissiy, demakki, estetik nuqtai 
nazarni ustuvor bilib munosabatda bo’lish bu xil metodologiyaning asosiy 
talablaridandir. Qadimiy tarixga ega Chikish (Shark) badiiy ijodga Botish (Garb) 
estetikasidan ko’ra o’zgacharoq mezonlar bilan yondoshgan. Chunonchi, Aristotel 
ta'limoti asosida shakllangan Botish estetikasida san'at asari borliqqa taqlid - 
mimesisning natijasi hisoblangan. Ya'ni san'at asari voqelikka taqlid natijasida 
vujudga kelgan va badiiy ijod namunasining barkamolligi uning hayot haqiqatiga 
qanchalik mos kelishi, boshqacha aytganda, taqlidning naqadar ustalik bilan 
amalga oshirilishiga qarab belgilangan. Chiqish guzallik ilmi, xususan, Turkiston 
estetikasi uchun ming yillar mobaynida tayanib kelingan nazariy asos kalom 
falsafasining tasavvuf ta'limoti va undagi tajalli nazariyasi bo’lgan. Shu bois har 
bir badiiy ijod namunasiga ilohiy hodisa tarzida yondashilgan. Sharq uchun badiiy 
asarlar hech qachon faqat voqelikning in'ikosigina bo’lmagan. Butun olamdagi 
moddiy va ma'naviy narsalar Allohning tajallisi ekan, badiiy ijod ana shu 
tajallining, ya'ni ruhoniy holatning o’ziga xos tarzda estetik moddiylashuvidan 
iborat deb qaralgan. Binobarin, Chiqishda Botishdagilarga nisbatan ijodga sehrli, 
mu'jizavor hodisa tarzida yondashish keng tarqalgan. Kunchiqar estetikasi badiiy 
asarning eng kichik unsuridan ham guzallik qidirgan va topa bilgan. Badiiy 
asarlardan chiqadigan ma'no, fikr, goyaga nafosatning tabiiy hosilasi sifatida 
qaralgan. Chunki har qanday guzal shakl, avvalo, tamkinlik, uygunlik, 

---

mutanosiblik deb qaralgan va unda, albatta, yetuk fikr, chuqur mazmun bo’lishi 
tabiiy hisoblangan. Tajalli nazariyasiga tayanib, har qanday badiiy hodisani 
Allohning namoyon bo’lishi, emanatsiyasi tufayli sodir bo’lgan hodisa tarzida 
izohlash mumkin. Kunchiqar adabiyotida sirtdan qaralganda juda turgun, qotib 
qolgan va o’zgarmasday tuyuluvchi adabiy shakllarda ham badiiy kashfiyotlar 
kilishning adoqsiz imkoniyatlari topilavergan. Badiiy kashfiyot, injalik deyarlik 
hamisha asarlarning qatiga yashiringan va hech qachon ochiqbo’lmagan. Chunki 
badiiy guzallik izlab topilgandagina estetik lazzat beradi. Shuning uchun ham 
Sharq adabiyotidan ta'sirlanish uchun bir qadar estetik ma'lumotli bo’lish talab 
etilgan. Badiiy asarga jo’n munosabat, nafosatni tirikchilik mantigi bilan izohlash 
milliy estetikamiz uchun begonadir. Shu bois Chiqishda talqin emas, tahlil ustuvor 
turgan. Garb estetikasida asosiy e'tibor ko’proq badiiy asarning goyasi, qanday 
fikrni ilgari surayotganligiga qaratiladi. San'at asarining guzalligiga chiroyli libos, 
jozibali tashqi bezak tarzida yondashish ustuvorlik qiladi. Shu sababli Botish 
estetikasi uchun nimani tasvirlash, Chiqish badiiyati uchun esa nimani qanday 
tasvirlash muammosining hal qilinishi muhim sanalgan. Sharqda badiiy ijod 
asosida hamisha guzzalik va ishq masalasi turgan. Olam va odam ilohiyotga xos 
xususiyatlar tajallisi o’laroq guzal ekani va san'at asari ana shu guzallikni imkon 
qadar baland pardalarda nazokat bilan kuylashi kerakligi ko’zda tutilgan.Shuning 
uchun ham Chiqish adabiyotida Kunbotar ahli uchun bir qadar erish hamda siyqa 
tuyuladigan gul va bulbul obrazlari eskirmas timsollar bo’lib keladi.Badiiy 
ijodning butun sehri ham eski vositalar yordamida yangi tuygularni, tarovatli ruhiy 
holatlarni aks ettirishda ekanligi Kunchiqar estetikasi uchun oddiy haqiqat 
sanalgan. Xullas, o’zbek adabiyotshunosligi yakkash ijtimoiy qarashlardan qutulib, 
badiiy adabiyotga muammo ko’tarish, masala quyish vositasi deya yondashish 
odatlaridan forig bo’lsagina san'at asarini tugri tahlil qilish va uning jamiyat 
hayotidagi urnini bexato belgilay olish imkoniyatiga ega bo’ladi. San'at asarlariga 
estetik fenomen emas, balki ijtimoiy hodisa tarzidagina yondashish uning haqiqiy 
qiymatini ko’rmaslikka olib keladi.Badiiy ijod maxsuliga sotsiologik qarashga 
odatlanib qolinganligi uchun ham Abdulla Qodiriyining "O’tgan kunlar" romani 
hanuz haqiqiy badiiy talqinini topmay kelayotir.Bir zamonlar shaxsga siginish avj 
olgan, qatagon oyboltasi qonsiragandavrda bu asardan aksilrus munosabatlari, 
millatchilik ham, aksilruslik ham yuqligini, yozuvchining bor-yugi "aybi" 
jamiyatdagi chinakam ilgor kuchlarni kurolmaganligida ekani haqida "muruvvat" 
bilan fikr bildirdilar.Yurtimiz mustaqillikka erishgach esa, "O’tgan kunlar", aynan, 
rus bosqinchiligiga qarshi nafratni alangalatish va ularga qarshi kurashga da'vat 
etish uchun yozilgan degan da'volar qilinmoqda va har bir qarash o’ziga xos 
dalillar bilan asoslab berilmoqda. Holbuki, "O’tgan kunlar"day dohiyona asar biror 
gap aytish uchungina yozilmaydi. Adib uchun bu asarni yozmaslikning imkoni 
bulmay qolgan. U xayolida yurgan goyani singdirish uchun obrazlar yaratmagan va 
ularning ogziga o’z qarashlarini chaynab solib quymagan. Romandagi har bir obraz 
tirik odam, o’zigagina xos sajiyaga ega shaxslar, asar qahramonlari faqat o’z 
tabiatlari mantigiga muvofiq harakat qilishadi va biror o’rinda ham adib ularni 
yetovda olib yurishga urinmaydi. Gap aytish, fikr bildirish maqsad bo’lganda 
yozuvchi obrazlarning tabiati haqida emas, balki ularning qarashlari haqida 

---

ko’proq qaygurgan va binobarin, qayerdadir notabiiylikka yo’l quygan bo’lardi. 
Qodiriyni kecha millatchi edi deyish qanchalar tuhmat bo’lsa, bugun, ha, u 
millatimiz mustaqilligini saqlab qolish kerakligini bildirish uchungina "O’tgan 
kunlar"ni yozgan deyish ham o’shanchalik tuhmatdir. Chinakam san'atkor asarini 
ijtimoiylashtirish adibning qadrini oshirmaydi, balki uning dahosini nursizlantiradi. 
Adabiyotni yuksak arshidan, kushkidan zaminga tushirib qo’yadi. Turkiston birligi 
uchun bevosita kurashgan, bu haqda o’nlab ilmiy-tarixiy asarlar yozgan Zaki 
Validi Tugon yoxud Boymirza Xayit ijodi bilan Abdulla Qodiriy romannavisligi 
urtasida juda katta farq borligi kurinib turgan haqiqat. Gap badiiy tahlil vositasida 
ana shu farq nimadiligini-yu Qodiriy dahosining siri qayerdaligini ko’rsatib 
berishda. "Shum bola", "O’gri", "Ruhlar isyoni", "Jannatga yo’l", "O’ylarim", 
"Yuzma-yuz", 
"Adashgan 
ruh" 
singari 
yuksak 
san'at 
namunalarini 
ijtimoiypozitsiyalardan turib baholash bu asarlarning chin tarovatlarini yuqqa 
chiqarishga olib keladi.