Бадиий таҳлил асослари

матндан ўсиб чиқиши шарт
” эканига амал қилинса кифоя. Бадиий 
асарнинг ўта индивидуал фаолият натижаси экани унинг қабул этилиши ҳам 
ғоят индивидуал кечим бўлишини тақозо этади. Чўлпон шеърлари ўтган аср 
1
Қуронов Д. Адабий асар талқини эстетик тамойил сифатида. “Ўзбек адабиётшунослигида талқин ва 
таҳлил муаммолари” мавзусидаги конференция материаллари. –Т.: “Мумтоз сўз”, 2014. 49- бет. 

---

55 
бошларида фаолият кўрсатган Айн (Олим Шарафутдинов), Усмонхон 
(Усмонхон Эшонхўжаев) каби синчиларда ўзгача, Қодирий билан Ойбек 
сингари ижодкорларда эса уларга тамомила қарама-қарши таассурот 
қолдириб, бир-бирига мутлақо зид хулосаларга келишига сабаб 
бўлганининг боиси ҳам шунда. Ўзлари ижод аҳлидан бўлган Қодирий билан 
Ойбек соғлом ва холис мантиқ ҳамда ички интуиция билан ўша даврнинг 
расмий қолипларидан ўзгачароқ фикрлаб, Чўлпон шеърияти замиридаги асл 
маъноларни теран идрок эта билдилар. 
Адабий асарнинг илмий таҳлили олдига қўйиладиган талаблардан 
учинчиси
санъат асарининг эстетик ҳодиса эканидан келиб чиқиб, унга бирор 
ғояни ифодалаш воситасигина деб қараш мумкин эмаслиги
дир. Ўзбек 
адабиётшунослиги ва филологик таълимида ҳанузгача ҳам санъат 
асарларига ижтимоий-ғоявий ёндашув устувор мавқеда турибди ва ҳар 
қандай бадиий асарга кўпроқ қандайдир ғояни ўтказиш йўли деб 
қаралмоқда. Бадиий таҳлил амалиётида анча узоқ давом этадиганга ўхшаб 
кўринадиган бундай ёндашув бадиий асарнинг ўзига хослиги, жозибаси, 
завқиёблиги сингари ёзувчининг маҳорати намоён бўладиган жиҳатларни 
эътибордан четга суриб, асардан ғоя қидиришни тақозо этиши билан бутун 
бошли эстетик ҳодисани муайян бир қарашни ифодалашнинг воситасигина 
ҳисоблаб, қадрини туширади. 
Кези келганда айтиш керакки, умуман, бадиий асарни қабул қилиш, 
хусусан, уни илмий таҳлил этиш тажрибасида эстетик ҳодисада ифода 
этилган фикр-мазмун билан илгари сурилган ғоя тушунчаларини англаш ва 
изоҳлаш борасида ҳар хиллик борки, бу борада муайян тўхтамга келмай 
туриб, бадиий асарга ёндашишда холисликка эришиб бўлмайди. Чунончи, 
бадиий асарга ғоянинг ифодаси сифатида қарамаслик керак деган тамойилга 
нисбатан: “Наҳотки, бутун бошли адабий асарда ҳеч қандай маъно 
бўлмаслиги, бирор фикр илгари сурилмаслиги мумкин бўлса?” тарзидаги 
эътироз билдирилиши мумкин. Гап шундаки, ҳар қандай асарда, ҳатто, 
кўкда шиддат билан сузиб бораётган булутнинг ҳолати акс этган пейзаж 
лирикасида ҳам табиий равишда муайян мазмун бўлади, қандайдир бир 
фикр ифода этилади. Ҳар қандай шакл мазмунга эга бўлгани учун, шаксиз, 
унда муайян фикр ифодаланади. Зеро, фақат табиат манзарасининг 
чизилишида ҳам ахборот бор. Ҳар қандай ахборот эса мазмундир. Бадиий 
асар эса, туйғуга йўғрилган, безовталанган руҳият ва интеллект ҳосиласи 
ўлароқ юзага келган мазмун. Лекин бир жиҳат борки, ҳар қандай мазмун ва 
фикр ҳам ғоя бўлавермайди. 
Сўз – илоҳий қудратга эга ҳодиса. Унинг қўлланилишидаёқ кўпинча 
масаланинг асл моҳияти акс этади. Эътибор қилинса, мазмун ва фикр 
тушунчаларига нисбатан “
ифода қилинган
”, “
акс эттирилган
” бирикмалари 
ишлатилади. Ғояга татбиқан эса деярли ҳамиша “
илгари сурилган
”, 
“
ўтказилган
”, “
сингдирилган
”, “
кўтарилган
” сифатловчилари қўлланилади. 
Кўринадики, фикр ва мазмун бадиий тасвирнинг ўзи билан, унинг табиий 
маҳсули ўлароқ пайдо бўлади, юзага келади, содир этилади. Ғоя эса, 
албатта, алоҳида махсус 
илгари сурилиши, ўтказилиши, сингдирилиши, 

---

56 
кўтарилиши
тақозо этилади. Негаки, “ўтказилаётган”, “илгари сурилаётган” 
ғоя ҳамиша ҳам бадиий яратиқнинг тўқимасидан табиий равишда келиб 
чиқавермайди, балки муаллифнинг истаги билан асарга “ўтказдирилади”, 
“сингдирилади”. Тўғри, ғоя ҳам фикр, лекин у табиатан холис фикр, 
объектив мазмун эмас, балки мафкуралашган, қайсидир ижтимоий табақа 
ёхуд қатлам томонидан қабул қилинган ва улар “ўтказилиши”, “илгари 
сурилиши”дан манфаат кўриши керак бўлган йўналишли фикр. 
Кўринадики, бундай фикрда холислик, бетарафлик бўлмайди. У қабул 
қилувчида танлаш эркини қолдирмайди. Демак, ғояни 
мафкуралашган фикр 
дейиш тўғрироқ бўлади. Шу боис ҳар бир асардан ғоя қидириш амалда 
адабиётни мафкуралаштиришга уриниш демакдир. 
Бадиий асарлар таҳлилида таянилиши зарур талаблардан 
яна бири 
санъат ҳодисаларига борлиқнинг нусхаси тарзида муносабатда бўлмаслик 
кераклиги
тамойилидир. Санъат асарини воқелик билан, реал борлиқ билан 
солиштириб баҳолаш, ундан ҳаётнинг бадиий нусхаси бўлишни талаб 
қилишнинг илдизи «мимесис» назариясига бориб тақалади. Санъат 
ҳодисасини ижодкорнинг табиат ёки ижтимоий ҳаётга тақлидидан иборат 
деб тушуниш тадқиқотчидан ҳар қандай асарга унинг воқеликка мос 
келиши ёхуд келмаслиги нуқтаи назаридан ёндашишни тақозо этади. Буюк 
мутафаккир, мимесис назариясининг асосчиси Аристотел яшаган 
замонлардаёқ одамларга санъат ҳодисаларининг ҳаётга ҳамиша ҳам 
мувофиқ келавермаслиги маълум бўлган ва буни алломанинг ўзи Софокл 
ҳамда Эврипид трагедияларини қиёслаш муносабати билан таъкидлаган 
эди. 
Бадиий адабиёт инсоннинг ички туйғулари, нозик сезимлари, сўзга бўй 
бермайдиган руҳий ҳолатларини ифодалаш воситаси эканлиги кўзда 
тутилгандагина бадиий асар таҳлили соғлом мантиққа мувофиқ амалга 
оширилиши мумкин. Негаки, бадиий мантиқ ҳамиша ҳам ҳаётий 
ҳодисаларни изоҳлашга қўл келадиган формал мантиққа тўла мувофиқ 
келавермайди. Баъзан бадиий тасвир ҳаёт ҳодисасига қараганда теранроқ, 
аҳамиятлироқ, салмоқлироқ бўлиши ҳам мумкин. Чунки бадиий асар 
кўпинча тартибсиз, хаотик кўринишдаги ҳаёт воқелигидан яхлит ва ички 
интизомга бўйсунувчи, қатъий бадиий мантиққа биноан ҳаракатланувчи 
эстетик воқелик яратиш натижасида вужудга келади. Бу тўғрида машҳур 
рус танқидчиси В. Белинскийнинг: “